Efğanıstan

Wikipediya, ensiklopediya xosere ra
(Afğanıstan ra ame ardış)
Efğanıstan
Desmal û Arma
Melumat
Ware Dewleta hegemonyal
Embıryani Pakıstan, İran, Tırkmenıstan, Ozbekıstan, Tacikıstan û Cumhuriyetê Şariê Çini
İdare Government of AfghanistanNational Assembly of Afghanistan
Erd 652 230 km2
Nıfus 37 466 414
Hıkumet Dewleta uniter
Serdar Hibatullah Akhundzada
Kodê telefoni +93
Leteyê saete UTC+04:30
Kodê interneti .af
Zıwano resmi Peştuki, Derki, Beluçki, Nuristani, Zıwanê Pamiri, Peşeyiki, Uzbek, Erebki û Tırkmenki
Merş This Is the Home of the Brave
Cayo tewr berz Noshaq
Cayo tewr nızm Amuderya
Pere Afghani
Ravêrşiyayışê heqa merdıman 0,48
Xerita

Efğanıstan (be Peştuki: افغانستان Afġānestān), yew dewleta qıtaya Asyaya. Cayê xo verocê qıtaya Asya dero. Dormeyê Efğanıstani de Tırkmenıstan, Ozbekıstan, Pakıstan, Tacikıstan, İran û Çin estê. Serra 2021ıne de Talibani sıfte kerd ke galımê Efğanıstani kero, tarixê 15 Ağustose 2021ıne de paytextê Efğanıstani Kabıl vêrd a destê Talibani, hukmatê Efğanıstani zi kewt. O taw ra nata organizsyono terorist Talibani idare vıst era xo dest.

Paytextê Efğanıstani sûka Kabıliya. Nıfusê xo 31,889,923yo. Şarê Efğanıstani Peştun, Tacık, Xezer û Ozbekan ra yeno pêra. Zıwanê xoyo resmi Farski û Peştukiyê. Miyanê serranê 2004 û 2021ıne de sistemê idareyê xo cumhuriyet bi. Efğanıstani serra 1919ıne de xo reyno ra, xoseriya xo ilan kerde. Demê cumhuriyeti de serdarê cıyo verên Hamit Karzai, serdaro peyên zi Eşref Ğani bi.

Etimolociya nameyi[bıvurne | çımeyi bıvurne]

Nameyê Efğanıstani (be Farski: افغانستان), maneyê "Herranê Efğanan" ra yeno.[1] Efğan Farski de namey merdımanê Peştunan rê vaciyeno.[2]

Coğrafya û iklım[bıvurne | çımeyi bıvurne]

Efğanıstan de zaf koy estê û Efğanıstan zaf kohıno û berzo. Rocakewtış de Koyê Hindukuşi, veroc de Kohê Çeğayi û zıme de Koyê Pamir estê. Berziya Nowşaki 7492 metreya û Efğanıstan de tewr cayo berzo. Rocawan û verocê Efğanıstani koyın niyê, ema enê erdan de royi çıniyê û cenaney nêbeno. Efğanıstan de royê Amu Derya, Helmend, Farahrud, Murgap û Herirudi estê. İklımê Efğanıstani iklimo serdıno. Zımıstan zaf serdo û amnani zi zaf germo.[3]

Tarix[bıvurne | çımeyi bıvurne]

Tarixê Efğanıstani kıhano. Efğanıstan de tewr raveri İ.V 500 de İranıcan hukım kerdo. Bahdo İskenderê Gırdi erdê Efğanıstani işğal kerdo û o zeman ra pey zi Baktriya saz biya. Baktriya serra İ.P. 50ıne de xırabe biya û İ.P. 50-125ıne de İskıtıcan hukım kerdo. Dewrê Miyanêni de erdê Efğanıstani de Tahiriyan, Samaniyan, Ğaznewiyan, İmperatoriya Selçukıcana Gırde, Xarezmşahiyan, Moğolan û Timurıcan hukım kerdo. Mabeynê seserranê 14ıne - 19ıne de Efğanıstan de Baburıcan hukım kerdo û Efğanıstan zaf biyo quwetın. Seserra 19ıne de be gırdbiyayışê kolonizasyoni ra piya lecê İngıltere-Efğanıstani sıfte kerdo. 1839-1842 miyan de Lecê İngıltere-Efğanıstani I biyo û enê leci de Efğani ğelıb biyê. Serra 1878ıne de anciya lec sıfte biyo û enê leci de Efğani meğlub biyê. Tewr pey 1919 de yew lec ameyo meydan û Efğanıstan biyo xoser. Dewrê Moderni de Efğanıstan de dı leci biyê. Kanun 7, 1979 – Şıbate 15, 1989 miyan de Lecê Sowyet-Efğani ameyo meydan. Serra 2001ıne de anciya Efğanıstan de lec sıfte biyo û nêqediyo, ewro zi Efğanıstan de lec esto.[4]

Sistemê idareyi[bıvurne | çımeyi bıvurne]

Efğanıstan yew cumhuriyetê do İslamiyo û qanunê Efğanıstani qanunê Şerietiyo. Efğanıstan pêro piya hirıs û çehar (34) wılayetan (Peştuki: ولسوالۍ volasvaleyi) ra yeno pêra:

Demografiye[bıvurne | çımeyi bıvurne]

Nıfus[bıvurne | çımeyi bıvurne]

Nıfusê Efğanıstani 30,419,928o[5]

Şari[bıvurne | çımeyi bıvurne]

Efğanıstan de grubê şaran
Şar Fotraf World Factbook / Library of Congress Country Studies texmini (2004–ewro World Factbook / Library of Congress Country Studies texmini (ver-2004)
Peştu 42% se re 38–50
Tacik 27% 25–26.3% (ninan ra 1% Qızılbaşê)
Hazari 9% se ra 10–19
Uzbek 9% se ra 6–8
Aimak 4% 500,000 to 800,000
Tırkomen 3% se ra 2.5
Beluc 2% 100,000
Ê bini (Pashai, Nurıstani, Erebi, Brahui, Pamiri, Gujjar, uêb.) 4% se ra 6.9

Zıwani[bıvurne | çımeyi bıvurne]

Dari û Peştuki zıwanê Efğanıstaniyê resmiyê, dı zıwani resmiyê, hema Farski deha hirayo.

Zıwanê Efğanıstani
Zıwan World Factbook / Library of Congress Country Studies (1992-ewro) Ethnologue / World Factbook / Iranica (pre-1992 texmini)
Dari) 50% 25-50%
Peştuki 35% 35-55%
Uzbeki 8.5% 9%
Tırkmenki 2.5% 500,000 qıseykerdoği
30 others (Balochi, Nuristani, Pashayi, Brahui, Hindko, Pamiri, Kyrgyz, Gujari, etc.) 4% 4%

Baweriye[bıvurne | çımeyi bıvurne]

Herat de yew fabrika

Ekonomiye[bıvurne | çımeyi bıvurne]

Ekonomiya Efğanıstani zaf xırabeya. Seserra 20ıne de ekonomiye biye quwetıne, ema ewro be leci ra piya zaf biye xırabe.

Kultur û literatur[bıvurne | çımeyi bıvurne]

Mıtbaxê Efğanan zaf zengıno.

A table setting of Afghan food in Kabul.
Afghan men feasting on palao in the Kunar Province.

Galeriye[bıvurne | çımeyi bıvurne]

Referansi[bıvurne | çımeyi bıvurne]

  1. http://books.google.com.tr/books?id=KRt0HfYFZGsC&lpg=PP1&vq=place+of+Afghans&pg=PA4&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false
  2. http://www.iranicaonline.org/articles/afgan-in-current-political-usage-any-citizen-of-afghanistan-whatever-his-ethnic-tribal-or-religious-affiliation
  3. "Archive copy". Archived from the original on 2013-12-30. https://web.archive.org/web/20131230235224/http://afghanistan.cr.usgs.gov/earthquake-hazards. 
  4. http://www.iranicaonline.org/articles/anglo-afghan-wars
  5. "Archive copy". Archived from the original on 2017-06-07. https://web.archive.org/web/20170607234625/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2119.html?countryName=Afghanistan&countryCode=af&regionCode=sas&#af.