Zazakipediya:Kar u Zenati

Kar u Zenati; êz wazena hebê bahsê idarekerdenı u ekonomidê Zazayan-Dımıliyan bıkera. Dımıliyan miyan dı veri u ewro nê kar u zenati estibi. Ìdarekerdenı u ekonomiyê Dımıliyan veri cıtêrey, recberey, seydwaney, heywan warikerdenı (Dewar u çarwey) u zewbi tay zeneetan serbi. Dı o dem dı sera %60 yê şardê Dımıliyan cıtêrey kerdê, dewar warikerdê u nanê xo a ray ra vetê. Sermayedarê Dımıliyanê ê wexti Beg, Şêx, Axa, Bezırgan, Tacır, Zenetkar u herwına bi. Şarê neçari zi recberey, cananey u kar u barê inan kerdê. Taynay zi bı tay heywan u karıtenda erd, dık, rez, baxçe, bostan, qezenc u zerzewata idarê xo kerdê. Tabi warikerdena heywanan zi idarekerdenda ninan dı zahf rolê gırdi kaykerdê. Zahf keyey (eşiri) wêrê bolandê çarwan u naxırdê dewari bi. Qatıxê inan vetê werdê u o kı cı ra vêşi mendê zi berdê rotê u idareyê xo pa kerdê.

Şarê Zaza-Dımıliyan, embıryanê Kırdas, Ermen, Asuri, Farıs u Ereban bı u nê heme enbıryanê pê bi. Bolê cı yê çarwan têmıyan dı çerayê u kergê cı kewtê têmıyan. Bı enbıryan biyayena yan zi têmıyan dı heyatê xo ramıtê. Kırdas, Ermen, asuri u Dımıliyan miyan dı, o wext dayen u gırotenêda zahf germı, dostani u weşı estıbi.

Nê qewıman miyan dı şarê Ermeniyan u ê Asuriyan zahf dewlemendi bi u zahf zenati cı dest ra ameyê. Zeneetê ê çorşmi u karê zeneeti kerdenı nime ra vêşê cı Ermeniyan destı bı. Tabi na dayenı u gırotenı hetı zi, zülüm u zordarey, tahda kerdenı u lej mabêndê nê qewıman dı kemi nêbı u tım ramıt. Fitne u fêsadan, zordest u zalıman nê rehat nêverday u tım verday pê. Qandê zayıf u bêqüwet vıstenı u bı no hesaba xo destan bın gırotenı, dest mal u mülkdê cı ser nayenı. Bı pê dı kıştena u zayıf vıstana ê bı seran a xo destan bın dı tepışti u hewna zi ê yê tepşenê. Tabi nê lejan dest, welatê ninan zi talan u wêran biyê. Tabi nê lejan u na talankerdenı dı ê kı zahf zerar diyê, bolê cı Dımıli (Zazay) bi. Çımkı taydê Zaza- Dımıliyan xıristiyan, taydê cı Elewi u taydê cı zi suni Müsülmani bi. Nê sedeman ra zahf zerar diyê. Tabi qandê dewlemendeyda welatê Zaza-Dımıliyan, kırdasan (Kürdan), Osmaniyan, Ìraniyan (Farısan) u Ereban bı serana hêrış berd şardê ninan ser. Bı nê hêrışana zi nêmendi, Welatê ninan sero da pêro u welatê ninan xo lıngan bın dı talan u wêran kerd. Zekı belati sero pêrodê, wıni welatê ninan sero da pêro u welatê ninan kerd welatê lezi. Bı n! o hesaba xo lıngan bın dı paykerd,pıloxna pêser, pelçıqna, kerd talan u wêran u vıst xo destan bın. (Tabi dı no nabêndı Welatê Ermeniyan, Asuri-Suryaniyan u ê Kürdan zi lıngan ver şı, talan u wêran bı u kewt destandê ê şarandê bıqüwetan bın. (Şarandê zey Osmaniyan, Ìranıjan u Ereban).

Tabi teniya bı destandê nê dışmenana nêbı. Ju ju fını zi ninan bı xo hêrış berd pêser, yan zi bı xo bı xo pê kışt u welatê xo kerd talan u wêran. (Tabi nê zi fına bı kayandê dışmenanê pisana biyê)

Fına sıfteyênı bı hêrışkerdenı u destandê Sellaheddinê Eyübi ya nê welati kewti destandê Ereb u Müsülmanan bın. E ya tepeya zi dıha nêşa miyaneyê xo rast kerê. Herga kı serehewada dışmenan da sere ro u ê pıloznay pêser u xo lıngan bındı pelçıqnay. Bahdê Sellaheddinê Eyübi, derba en gırdı no fın Osmaniyan u Farısan dest ra werdı. Osmaniyan u Farısan welatê ninan xo miyan dı kerd lete-lete u xo destan bın dı tepışt. Tabi Ìdrisê Bidlisi zi derbêda gıranı dê şardê xo ro, şardê Zaza-Dımıliyandê Elewiyan u Ermenıyan ro. Ey zi kardesteya Osmanıyan kerdı u bı kaykerdenda kayandê inan a ramıt eşirandê Zaza-Dımıliyan, ê Kırdasan u ê Ermeniyan ser u ê vısti destandê Osmanıyan bın. Zerarê Sellaheddinê Eyübi u ê Ìdrisê Bidlisi zahf şardê Zaza-Dımıliyan rê u ê şarandê binan rê biyo. Vanê Tarix ê wırnan ef nêkerro, mahkum bıkero.

Tabi teniya bı ninana Zi nêmendo. Bedırxaniyan zi sıfte rolêdo zahf gırd Osmaniyan hetı, osmaniyan miyan dı kaykerd. Zahf merdımê cı kışta Padişahandê Osmaniyan ra bi paşay. Labırê Paşayanê Osmaniyan inan rê zi kay kaykerdı. Bahdê kaykaykerdenı Bedırxaniyan hemver Osmaniyan serehewada, labırê nêşa serkewê. Çımkı gırwe gırwira ravêrd bı, qedıya bı u eşiri heme zayıf kewti bi. Bahdê Bedırxaniyan, Ìbram Paşayê Milliyan, Xalıt Begê Cibran u jewbi tay sereşirê Kürdan amey kayandê Osmaniyan. Osmaniyan Alayıyê Hemidiyan vıraşti u tay sereşirê Kürdan kerdi serdarê nê Alayıyan.

Ìbram Paşayê Milli, bı ordiyandê zahf gırdana hêrış berd Eşirandê xo u Dımıliyan ser. Bı ê hêrışandê xo ya ê zayıf vısti. Ca bı ca tay eşiran xover da, labırê se kerê, ê zahf bıqüwet bi. Mıntiqa Sêwregı dı eşira Heciyan (Ewro cı rê vanê Bıcaxıj) u sereşirê cı Osman Paşay Heciyan hemver Alayandê Hemidiyan u Osmaniyan serehewada. Labırê nêşa serkewê.

Bahdê ca bı ca pede şiyayenda eşir u sereşirandê Zaza-Dımıliyan u Kürdan-Kırdasan, nê wırna şaran zi zahf zerar di, zayıf kewti u dıha nêşa miyaneyê xo raşt kerê. Bı no hesaba qüwetanê Osmaniyan u ê Milliyan welatê ma talan u wêran kerd, veşna u na pa. Tabi bahdo aqılê Ìbram Paşay ame cı sere kı, o yo şaş keno. Labırê fına gırwe gırwira ravêrd bı. No fın hemver Ordıyandê Osmaniyan serhewada u lejkerd. Eşiri xo ra veri ra ê lejan dı zeyıf kewti bi. Ey ra qandê Osmanıyan zor zahmet nêbı. Bı ordıyandê xo ya hêrış berd ordıyandê Ìbram Paşay ser. Ìbram Paşay Milliyan xover da, labırê se kero, veri xeta kert bı, qüwetê Dımıliyan u ê Kırdasan cêser vısti bi u pêro pêra cêser kewtibi u bibi vılla. Osmanıyan bı no hesab a zorê ey zi berd. Bahdê şıkyayenda ey welatê ma Dımıliyan, Ermeniyan, Asuri-Suryanan u ê Kırdasan temamê cı kewt kontroldê Osmanıyan bın, bê Eyaletê mıntiqada Dersımi. Eyaletê mıntiqada Dersımi zi bahdê hemını kewt Tırkan dest. Lezê serehewadayenı u teslim nêbiyayenda Dersımi dı serda 1936 an dest pey kerd. Dı serda 1937-38 an dı şarê Dersımi qetıl bı, labırê fına zi teslim nêbi. Ca bı ca xover da heta serda 1954 an. Serda 1954 an ra tepya qontrol heme kewt Tırkan dest.

Bı no hesaba, bı nê kayandê pisana dışmenan eşirê kırdasan bı destandê eşirandê kırdasana, ê dımıliyan bı destandê dımıliyana, yan zi kırdas bı destandê dımıliyana, dımıli bı destandê kırdasana dayê şıknayenı u zayıf vıstê. Bahdê zayıf vıstenı hêrış berdo cı ser u serey cı pelçıqnayo. Bêaqıleya ma, kay amyayana ma, xapeynayena ma, biya sedemê destan bın kewtenda ma. Hendık wına bıdomno, bıramo ma nêşenê destandê dışmenan bın ra bıgengazey a bıreyê, xoser u serbest bê.

Tabi nê lej u nê hêrışan sektey zahf gırdi dayê idarekerdenê u ekonomidê welatê ma ro. Bahdê her lej, her talan u wêran kerdenı fına newe ra vıraştenı u ray vıstenı cı rê icab kena. Nê sedeman nêverdayo ma ravey şırê. Welat yan zi şaro kı tım cı sero, yan zi cı miyan dı lej bıbo, nêşeno çiyê dı serkewo yan zi dezgena xo dest fino. Ney ra zahf peyra mendo. Bındestey u lejan ver, serdesteneyda Tırkan u kardesteney kerdenanda Kürdan u zewbi ê şarandê binan ver şarê ma Zaza-Dımıliyan nêşayo serey xo hewado, bıwrêno u wahêrê kar u dezgeyê bo. Osmaniyan u Kürdana heme ray u neqebi cı ver gırotê u rayê cı bırnayê. Tım koyan sera geyrayê u lej kerdo. Nê sedeman ra zi kesê cı nêşayo bıwano u raybereya şardê xo bıkero. Sera dewayunewê %99 cı bêwende mendê u lejwani biyê. Kürdan u şaranê binan wendo, osmaniyan dı biyê paşay u kıtabi nuşnayê. Ìnan zi wınyayo kı şarê ma Zaza-Dımıliyan nêzanayeyo, şarê ma xosero hesıbnayo u gorey menfeetê xo kar ardo. Tabi Kürdan zi ma rê tayn tahda u zülüm nêkerdo. Hewna zi ê yê ma xosero hesıbnenê u xo rê kar anê. Bahdê nê izahetê zahf werdi ez wazena bira tay kar, zenet u çiyandê pa idarekerdenı u xo pa warikerdenı ser.

Nuğtoğ: Koyo Berz