İran: Ferqê çımraviyarnayışan

Wikipediya, ensiklopediya xosere ra
Content deleted Content added
Line 55: Line 55:


===Dewrê Bahdo Modernite (1921–)===
===Dewrê Bahdo Modernite (1921–)===
[[File:MohammadRezaPahlavi1977.jpg|thumb|right|300px|[[Mıhemmed Rıza Pehlewi|Mıhemmed Rıza Şah]] u [[Farah Pehlewi]]]]
Peyênê Vermodernite serra 1925 de [[Rıza Şah]] [[Kaçari]] xırab kerdo,[[Pehlewi]]y saz kerdo u qralê İrani biyo.Dewro [[Rıza Şah]] de İran zaf biyo qewetıne.[[Farski]] zıwano resmi biyo.Erdê İrani zaf endustrilize biyo,şarê İrani zaf zengın biyo.Ema [[Cengê Dınyaê Dıyine]] de [[Rıza Şah]] [[Almanya]] desteg kerdo u 26 Keşkelun 1941 de İran terk kerdo.Bahdo [[Mıhemmed Rıza Pehlewi|Mıhemmed Rıza Şah]] biyo qralê İran.1 Nisan 1979 de İran de yew xowerdayış ameyo meydan u [[Mıhemmed Rıza Pehlewi|Mıhemmed Rıza Şah]] İran terk kerdo.
Peyênê Vermodernite serra 1925 de [[Rıza Şah]] [[Kaçari]] xırab kerdo,[[Pehlewi]]y saz kerdo u qralê İrani biyo.Dewro [[Rıza Şah]] de İran zaf biyo qewetıne.[[Farski]] zıwano resmi biyo.Erdê İrani zaf endustrilize biyo,şarê İrani zaf zengın biyo.Ema [[Cengê Dınyaê Dıyine]] de [[Rıza Şah]] [[Almanya]] desteg kerdo u 26 Keşkelun 1941 de İran terk kerdo.Bahdo [[Mıhemmed Rıza Pehlewi|Mıhemmed Rıza Şah]] biyo qralê İran.1 Nisan 1979 de İran de yew xowerdayış ameyo meydan u [[Mıhemmed Rıza Pehlewi|Mıhemmed Rıza Şah]] İran terk kerdo.



Revizyonê 26 Keşkelun 2012, seate 10:39 de

Cumhuriyetê İrano İslami
جمهوری اسلامی ایران
Jomhuri-ye Eslāmi-ye Irān
Desmal û Arma
Melumat
Ware Dewleta hegemonyal
Mıntıqa Rocakewtena Miyani
Embıryani Efğanıstan, Pakıstan, Tırkiya, Iraq, Azerbaycan, Ermenıstan, Tırkmenıstan, Naxçıwan, Erebıstano Seudi, Kuweyt, Behreyn, Uman, Qeter û Yewina Emiranê Erebi
Sazbiyayış Nisan1 1979
İdare Tehran Government of IranIslamic Consultative Assembly
Erd 1 648 195 km²1 648 195 km2
Nıfus 86 758 304
Hıkumet

Cumhuriyeto İslami

Cumurêtê İslami
Serdar Mehmud EhmedinecadEli Xameney
Kodê telefoni +98
Leteyê saete UTC+03:30
Kodê interneti .ir
Zıwano resmi Farski
Merş National Anthem of the Islamic Republic of Iran
Cayo tewr berz Demavend
Cayo tewr nızm Deryayê Xezeri
Pere Riyalê İrani
Ravêrşiyayışê heqa merdıman 0,77
Xerita

İran (Farski: جمهوری اسلامی ايران Jomhuriye-ye Eslāmī-ye Īrān) ya zi be nameo resmi Cumhuriyetê İrano İslami yew dewleta qıta Asya dero.Zımeyê İrani de Deryayê Xezeri, Ermenıstan, Azerbaycan u Tırkmenıstan; veroc de Xelicê Farsi; rocawan de Tırkiya u Iraq; rocvetış de Efğanıstan u Pakıstan estê.Paytextê İran Tehrano.İran 30 eyaletan ra yeno pêro u ezayê Mıletê Yewbiyayeyan (UN) u OPECio.Sistemê idarey Cumurêtê İslamio,labelê sistemê ekonomiki sosyalisto.

Etimolociye

Etimolociyê çekuya İran çekuya Ewıstki Aryan ra yeno.[1]Aryan maneyê dewleta Aryananra yeno.Wexto Hexamenişiyan u Sasaniyan de namê İrani Aryan/Ērān biyo.Bahdo seserra İV 6. ra serra 1936 rê namê İrani biyo Persia u eno name qebul biyo.Bahdo serra 1935 de Rıza Şah namê Persiay be anciya be namê İran vurnayo.[2]Tewr pey serra 1979 de namê dewleti Cumhuriyetê İrano İslami biyo.

Coğrafya u İklim

Erdê İran 1 648 000 km²o u dınya de 18(vist u eyşt)ıno.[3]Erdê İrani,pêro erdê Britanya Gırde,Almanya,Fransa u İspanya ra zafyêr gırdo.[4]Zımey-rocawanê İran de Azerbaycan (432 km/268 mi) u Ermenıstan(35 km/22 mi); zıme de Deryao Xezeri;Zıme-rockewtış de Tırkmenıstan (992 km/616 mi);Rocvetış de Pakıstan(909 km/565 mi) u Efğanıstan (936 km/582 mi),rocawan de Tırkiya (499 km/310 mi) u Iraq (1,458 km/906 mi),veroc de Korfezê Farsi u Deryao Umani estê.[5]İran de Deryao Xezeri u Xuzistan miyan de Platoyê İran estê.İran zaf kohi esto u kohıno.Koho Demavend hem İran de hem Rocvetışo Miyan de,hem zi leteyê qıta Ewrasyay ke Kohê Hindukuş ra rocawan de dero de koho tewr berzo.[6]Yanê leteyê rocawanê İran zaf kohıno.Leteyê rocvetışê İrani zaf berz niyo u zaf kohi çıniyo/niesto.Rocvetışê İrani de Deşta Luti u Deşta Keviri estê.Zıme (dormeyê Deryao Xezeri) de zaf dari u deşti estê.Veroc de (dormey Arvand Rūd/Şat el Erebi de) deşti estê.İklimê İran zımıstani zaf serd u vewrıno,amnani de zaf germo.Zıme (Gilan,Mazenderan,Gulıstan u bini) de iklim subtropikalo u amnani germ niyo.Veroc u letey ke de deşti estê de amnani zaf germo.[7]

Tarix

Tarix u medeniyetê İrani zaf dewletiyo u zaf kıhano.Wextê İ.V.(İsay ra ver), qebileyê Aryani amey İran u medeniyetê Aryanan biyo medeniyetê İrani.Wextê Parsan de İran biyo zaf gırd.Erdê İrani zaf işqali di: Ê Ereban, Moğolan u Tırkan. Nıka dewleta İrani biyo qewetıne.

Tarixo Antik

Seserra İV 200 ra yew xerita,eno xerita de namê İrani Arianayo

Tarixo İrani zaf kıhano,wextê İV. 7000i rê şıno.[8]Wextê kıhani de sivilizasyonê İrani u sivilizasyonê Mezopotamya miyan de mınasabati ameyo meydan.[9]Wextê İ.V.(İsay ra ver), qebileyê Aryani amey İran u medeniyetê Aryanan biyo medeniyetê İrani.Deyî/Goreyê tarixkaran qebileyê Aryani eno erdi rê be goçi ameyo u be eno goçi qebileyê İran beno dı letey ; Rocawani u Rocvetışi.[10]Wextê Parsan de İran biyo zaf gırd.İV. seserra 10,000 de erdê rocawanê İrani de Medi,Farsi,Baktriy.Seserra İV 1000ine de Zerduştiye vıraşt biyo u İmperatoriya Hexamenışiyan u dewletê peyêni de biyo dinê resmi.[11]

Raverê İslam (İ.V 625 – İ.P 651 )

İmperatoriya Hexamenışiyan

Bıvênên Mucadeley Sasani u Bizans

Bıvênên İmparatoriya Selewkosa

Bıvênên İmperatoriya Sasani

Sivilizasyonê Elami İran de sivilizasyonê tewr kıhano.Eno sivilizasyon erdê veroc-rocawan İran de ameyo meydan u İV 500i ra dewam kerdo.Bahdo Medi ameyo erdê İrani rê u Medya biyo saz(İV 625 ).Medya İV 559 de biyo xırabe.Medya yew İmperatoriyê Persi nêbiyo.Serra İV 559 de Kûruşo Gırd Medya xırab kerdo u İV 550 de İmperatoriya Hexamenışiyan saz kerdo.Dewrê Kûruşo Gırd u Darius I de İmperatoriya Hexamenışiyan dınya de imperatoriya tewr qewtıne,gırde u tewr hera biyo.[12]Erdê xo rocvetış de Hindıstan,rocawan de Bulğarıstan,Yunanıstan,Deryayo Miyanên,Libya,zıme de dormey Romanya u veroc de Habêşıstan biyo.Serra İV 500 de Mucadeley Persi u Yunani sıfte kerdo.Eno mucadeley de Persi ğelib biyo u Persi İ.V. 480 de paytextê Yunanan Atina işğal kerdo.Serra IV 449 de be Haştiyê Callias mucadeley qadiyeno.[13]İV seserra 3ın de İmperatoriya Hexamenışiyan biyo zeyıf u İV 333 de İskendero Gırd peyêno Leco Issusi erdê İrani işğal kerdo.Mabênê İV 323 u İV 63 de İran de İmparatoriya Selewkosa hukım kerdo.[14]Serra İV 247 de İmperatoriya Parti saz biyo u İ.P 224 de xırab biyo.İmperatoriya Parti erdê İrani teqriben 400 serri hukım kerdo.Serra İP 224 de Erdeşir I İmperatoriya Parti xırab kerdo u İmperatoriya Sasani saz kerdo.İmperatoriya Sasani erdê İrani de 450 serri hukım kerdo u raverê İslam imperatoriya tewr peyêni biyo.

Dewrê Miyanêne (652–1501)

İmparatoriya Safewiyan

Serrê 600ıne de Erebi erdê İran işğal kerdo u İmperatoriya Sasani biyo xırab.Bahdo işğali İslambiyayışê İran sıfte kerdo ema İran pêr İslami nêbiyo.İslambiyayışê İran seserra 9ıne de qadiyeno.Dewrê Miyanêne de İran de Emeviy,Ebbasiy,Tahiriy,Samaniy,Ğazneviy,İmperatoriya Selçukiyano Gırd,Xarezmşahiy,Moğoli u Timuriy hukım kerdo.Dewrê Miyanêne de Moğoli erdê İrani işğal kerdo u erdê İrani zaf biyo xırabe.Moğolierdê İrani de zaf terteley kerdo,mabênê 1220 u 1260 be veşaney u terteley nıfusê İrani 2,500,000 ra 250,000 kemayeyo.[15]

Dewrê Vermodernite (1501–1921)

Dewrê Vermodernite de İran de dewletê Tırki hukım kerdo.Dewletê Safewi,Efşari,Zendi u Kaçari hukım kerdo.Dewrê Vermodernite erdê İrani de rocawan de be İmperatoriya Usmanıcan ,rocvetış de be İngılızi u zıme de be İmperatoriya Rusya leci biyo.


Dewrê Bahdo Modernite (1921–)

Mıhemmed Rıza Şah u Farah Pehlewi

Peyênê Vermodernite serra 1925 de Rıza Şah Kaçari xırab kerdo,Pehlewiy saz kerdo u qralê İrani biyo.Dewro Rıza Şah de İran zaf biyo qewetıne.Farski zıwano resmi biyo.Erdê İrani zaf endustrilize biyo,şarê İrani zaf zengın biyo.Ema Cengê Dınyaê Dıyine de Rıza Şah Almanya desteg kerdo u 26 Keşkelun 1941 de İran terk kerdo.Bahdo Mıhemmed Rıza Şah biyo qralê İran.1 Nisan 1979 de İran de yew xowerdayış ameyo meydan u Mıhemmed Rıza Şah İran terk kerdo.

Sistemê İdare

Demografiye

Nıfus

Nıfusê İrani 75 milyoni ra nezdiyo.[16]Gırdbiyayışê nıfusê İrani rêx/lez niyo.Sıxletiyê nıfusi 44,9 sero/km²o.Rocawanê İran de nıfus sıxo.

Nıfus(x 1000) Biyayışi Merdışi Vuriyayışi (serê 1000) (serê 1000) Vuriyayış (serê 1000)
1999 62,738,000 1 177 557 374 838 802 719 18.8 6.0 12.8
2000 63,658,000 1 095 165 382 674 712 491 17.2 6.0 11.2
2001 64,592,000 1 110 836 421 525 689 311 17.2 6.5 10.7
2002 65,540,000 1 122 104 337 237 784 867 17.1 5.1 12.0
2003 66,480,000 1 171 573 368 518 803 055 17.6 5.5 12.1
2004 67,477,000 1 154 368 355 213 799 155 17.1 5.3 11.8
2005 68,467,00 1 239 408 363 723 875 685 18.1 5.3 12.8
2006 70,496,000 1 253 912 408 566 845 346 17.8 5.8 12.0
2007 71,532,000 1 286 716 412 736 873 980 18.0 5.8 12.2
2008 72,584,000 1 300 166 417 798 882 368 17.9 5.8 12.2
2009 73,651,000 1 348 546 393 514 955 032 18.3 5.3 13.0
2010 74,733,000 1 363 542 441 042 922 500 18.2 5.9 12.3
  • Sûkê tewr gırdi
Rêze Sûk 2007
Nıfus
1. Tehran (Tehran) 12,765,238 (metropol)[17]
(8,088,287 merkez)[17]
2. Meşhed (Xorasanê Rezewi) 2,868,350 (metropole)
(2,410,800 merkeze)[17]
3. İsfahan (İsfahan) 3,430,353 (metropole)
(1,602,110 merkeze)[17]
4. Tebriz (Azerbaycanê Rocvetışi) 1,597,319 (metropole)
(1,378,935 merkeze)[17]
5. Kerac (Tehran) 1,377,450[17]
6. Şiraz (Fars) 1,204,882[17]

Şari

Nıfusê İran

%80-85ê nıfusê İrani aidê yew şaro ke şarê İraniyo.(Farsi,Gileki,Mazenderani,Kurdi,Luri u bini)[18]%10-12ê nıfusê İrani Tırko.%2ê nıfusi Erebo u şarê binani zi İran de cıwiyenê.

Zıwani

Farski zıwanê İranê resmiyo.[19]İran de zıwanê Gileki,Mazenderanki,Kurdki,Beluçki,Azerki,Turkmenki,Lurki,Goranki u Beluçki zi qısey beno.

Baweriye

İslamo Şii bawerışê İrano resmiyo u %90 ê nıfusê İrani Şiiyo.%8 ê nıfusi Sunniyo.[20]%2 ê nıfusi Zerduşt,Xıristiyan,Behai,Cıhudo.[21]

Ekonomiye

Tehran

Ekonomiyê İrani zaf qewetıno. Feqet mabênê mılletanê ğerbi iqtısadê İrani ra hewlo. İran zaf petrol u qaz roşeno.

Kultur

Dosya:Mehmooni2.jpg

Kodi

  • EP
  • IR
  • IR
  • IR
  • IRI
  • IRN
  • IRN'
  • OI
  • RV

Çımey

Referansi

  1. http://ancienthistory.about.com/od/persianempiremaps/qt/Iran.htm
  2. http://www.iranicaonline.org/newsite/articles/v2f1/v2f1a035.html
  3. http://www.mongabay.com/igapo/world_statistics_by_area.htm
  4. http://www.nationsencyclopedia.com/Asia-and-Oceania/Iran-LOCATION-SIZE-AND-EXTENT.html
  5. https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ir.html
  6. http://www.weneedtrees.com/iran/nature.asp
  7. http://www.weneedtrees.com/iran/nature.asp
  8. http://news.xinhuanet.com/english/2007-08/10/content_6508609.htm
  9. http://www.iranian.ws/iran_news/publish/article_22427.shtml
  10. http://www.panshin.com/trogholm/wonder/indoeuropean/indoeuropean3.html
  11. http://www.vohuman.org/Article/Historical%20perspective%20on%20Zoroastrianism.htm
  12. http://public.wsu.edu/~dee/MESO/PERSIANS.HTM
  13. http://www.vohuman.org/Article/Historical%20perspective%20on%20Zoroastrianism.htm
  14. http://www.iranchamber.com/history/seleucids/seleucids.php
  15. http://www.sfusd.k12.ca.us/schwww/sch618/Ibn_Battuta/Battuta%27s_Trip_Three.html
  16. http://www.un.org/Depts/escap/pop/journal/v10n1a1.htm
  17. 17.0 17.1 17.2 17.3 17.4 17.5 17.6 Website of "Statistical Center of Iran" (in Persian)
  18. https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ir.html
  19. https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ir.html
  20. https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ir.html
  21. http://www.fidh.org/IMG/pdf/ir0108a.pdf

Şablon:Link FA