Efğanıstan: Ferqê çımraviyarnayışan
m + restorasyon |
m r2.7.3) (Boti kv:Афганистан dekerd de; kozmetik vurnayışi |
||
Line 32: | Line 32: | ||
Paytextê Efğanıstani suka [[Kabıl]]io. Nıfusê xo 31,889,923yo. Xelkê Efğanıstani [[Peştun]], [[Tacık]], [[Xezer]] u [[Ozbek]]an ra yeno pêser. Zıwanê xoyo resmi [[Farski]] u [[Peştuki]]yo. Sistemê idarey [[cumurêt]]o. Efğanıstani serra 1919ine de xo reyna ra, xoseriya xo ilan kerde. Reisê cı [[Hamit Karzai]]yo. |
Paytextê Efğanıstani suka [[Kabıl]]io. Nıfusê xo 31,889,923yo. Xelkê Efğanıstani [[Peştun]], [[Tacık]], [[Xezer]] u [[Ozbek]]an ra yeno pêser. Zıwanê xoyo resmi [[Farski]] u [[Peştuki]]yo. Sistemê idarey [[cumurêt]]o. Efğanıstani serra 1919ine de xo reyna ra, xoseriya xo ilan kerde. Reisê cı [[Hamit Karzai]]yo. |
||
==Etimolociye== |
== Etimolociye == |
||
Namê Efğanıstani ([[Farski]]:'''افغانستان''',maneyê "Herê Efğani") ra yeno.<ref>http://books.google.com.tr/books?id=KRt0HfYFZGsC&lpg=PP1&vq=place+of+Afghans&pg=PA4&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false</ref>Efğan [[Farski]] de namê merdımê [[Peştuki| |
Namê Efğanıstani ([[Farski]]:'''افغانستان''',maneyê "Herê Efğani") ra yeno.<ref>http://books.google.com.tr/books?id=KRt0HfYFZGsC&lpg=PP1&vq=place+of+Afghans&pg=PA4&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false</ref>Efğan [[Farski]] de namê merdımê [[Peştuki|Peştunano]].<ref>http://www.iranicaonline.org/articles/afgan-in-current-political-usage-any-citizen-of-afghanistan-whatever-his-ethnic-tribal-or-religious-affiliation</ref> |
||
==Coğrafya u İklim== |
== Coğrafya u İklim == |
||
Efğanıstan de zaf kohi estê u Efğanıstan zaf kohın u berzo.Rocakewtış de [[Kohê Hindukuş]]i,veroc de [[Kohê Çeğay]] u zıme de [[Pamir|Kohê Pamir]] estê.Berziyo '''Nowşak'''i 7492 metreyo u Efğanıstan de cayo de tewr berzo.Rocawan u verocê Efğanıstan kohın niyo ema eno erdi de ro niestê/çıniyo u cenaney nêbeno.Efğanıstan de royê [[Amu Derya]],Helmend, Farahrud, Murgap u Herirudi estê.İklimê Efğanıstani iklimê serdo.Zımıstani zaf serdo u amnani zaf germo.<ref>http://afghanistan.cr.usgs.gov/earthquake-hazards</ref> |
Efğanıstan de zaf kohi estê u Efğanıstan zaf kohın u berzo.Rocakewtış de [[Kohê Hindukuş]]i,veroc de [[Kohê Çeğay]] u zıme de [[Pamir|Kohê Pamir]] estê.Berziyo '''Nowşak'''i 7492 metreyo u Efğanıstan de cayo de tewr berzo.Rocawan u verocê Efğanıstan kohın niyo ema eno erdi de ro niestê/çıniyo u cenaney nêbeno.Efğanıstan de royê [[Amu Derya]],Helmend, Farahrud, Murgap u Herirudi estê.İklimê Efğanıstani iklimê serdo.Zımıstani zaf serdo u amnani zaf germo.<ref>http://afghanistan.cr.usgs.gov/earthquake-hazards</ref> |
||
==Tarix== |
== Tarix == |
||
Tarixo Efğanıstan kıhano.Efğanıstan de tewr raver İ.V 500 de İrani hukım kerdo.Bahdo [[İskedero Gırd]] erdê Efğanıstani işğal kerdo u [[Baktriya]] saz biyo.Baktriya serra İ.P 50 de xırab biyo u İP. 50-125 de [[Skiti]] hukım kerdo.Dewrê Miyanên de erdê Efğanıstan de Tahiriy,Samaniy,Ğazneviy,İmperatoriya Selçukiyano Gırd,Xarezmşahiy,Moğoli u Timuriy hukım kerdo.Mabênê seserra 14ıne - 19ıne de Efğanıstan de [[Baburi]] hukım kerdo u Efğanıstan zaf biyo qewetıno.Seserra 19ıne de be gırdbiyayışê kolonizasyon lecê [[İngıltere]]-[[Efğanıstan]] sıfte biyo.1839-1842 miyan de [[Leco İngıltere-Efğanıstan I]] biyo u eno lec de Efğani biyo ğelib.Serra 1878 de anciya leci sıfte biyo u eno lec de Efğanı biyo meğlub.Tewr pey 1919 de yew lec ameyo meydan u Efğanıstan biyê xosere.Dewrê Modern de Efğanıstan de dı leci biyo.Kanun 7,1979 – Şıbate 15,1989 miyan de [[Leco Sowyet-Efğan]] ameyo meydan.Serra 2001 de anciya Efğanıstan de lec sıfte biyo u nêqediyeno,ewro Efğanıstan de lec estê.<ref>http://www.iranicaonline.org/articles/anglo-afghan-wars</ref> |
Tarixo Efğanıstan kıhano.Efğanıstan de tewr raver İ.V 500 de İrani hukım kerdo.Bahdo [[İskedero Gırd]] erdê Efğanıstani işğal kerdo u [[Baktriya]] saz biyo.Baktriya serra İ.P 50 de xırab biyo u İP. 50-125 de [[Skiti]] hukım kerdo.Dewrê Miyanên de erdê Efğanıstan de Tahiriy,Samaniy,Ğazneviy,İmperatoriya Selçukiyano Gırd,Xarezmşahiy,Moğoli u Timuriy hukım kerdo.Mabênê seserra 14ıne - 19ıne de Efğanıstan de [[Baburi]] hukım kerdo u Efğanıstan zaf biyo qewetıno.Seserra 19ıne de be gırdbiyayışê kolonizasyon lecê [[İngıltere]]-[[Efğanıstan]] sıfte biyo.1839-1842 miyan de [[Leco İngıltere-Efğanıstan I]] biyo u eno lec de Efğani biyo ğelib.Serra 1878 de anciya leci sıfte biyo u eno lec de Efğanı biyo meğlub.Tewr pey 1919 de yew lec ameyo meydan u Efğanıstan biyê xosere.Dewrê Modern de Efğanıstan de dı leci biyo.Kanun 7,1979 – Şıbate 15,1989 miyan de [[Leco Sowyet-Efğan]] ameyo meydan.Serra 2001 de anciya Efğanıstan de lec sıfte biyo u nêqediyeno,ewro Efğanıstan de lec estê.<ref>http://www.iranicaonline.org/articles/anglo-afghan-wars</ref> |
||
==Sistemê İdare== |
== Sistemê İdare == |
||
Efğanıstan yew cumhuriyeto de İslamiyo u qanuno Efğanıstani qanuno [[Şeriat]]o.Efğanıstan ben 21 wılayeti ([[Peştuki]]:ولسوالۍ |
Efğanıstan yew cumhuriyeto de İslamiyo u qanuno Efğanıstani qanuno [[Şeriat]]o.Efğanıstan ben 21 wılayeti ([[Peştuki]]:ولسوالۍ |
||
volasvaleyi) ; |
volasvaleyi) ; |
||
[[ |
[[Dosya:Afghanistan provinces numbered.png|right|400px]] |
||
{| |
{| |
||
| |
| |
||
Line 82: | Line 82: | ||
| |
| |
||
|} |
|} |
||
==Demografiye== |
== Demografiye == |
||
===Nıfus=== |
=== Nıfus === |
||
Nıfusê Efğanıstan 30,419,928o<ref>https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2119.html?countryName=Afghanistan&countryCode=af®ionCode=sas&#af</ref> |
Nıfusê Efğanıstan 30,419,928o<ref>https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2119.html?countryName=Afghanistan&countryCode=af®ionCode=sas&#af</ref> |
||
===Şari=== |
=== Şari === |
||
{| class="wikitable sortable" style="width:65%; float:center;" |
{| class="wikitable sortable" style="width:65%; float:center;" |
||
|+Ethnic groups in Afghanistan |
|+Ethnic groups in Afghanistan |
||
Line 95: | Line 95: | ||
|- |
|- |
||
| [[Peştuki|Peştu]] |
| [[Peştuki|Peştu]] |
||
| [[ |
| [[Dosya:Khost children in 2010.jpg|150px]] |
||
| align=center|42% |
| align=center|42% |
||
| align=center|38–50 percent |
| align=center|38–50 percent |
||
|- |
|- |
||
| [[Taciki|Tacik]] |
| [[Taciki|Tacik]] |
||
| [[ |
| [[Dosya:Afghan children in Badakhshan Province-2012.jpg|150px]] |
||
| align=center|27% |
| align=center|27% |
||
| align=center|25–26.3% (of this 1% are [[Qizilbash]]) |
| align=center|25–26.3% (of this 1% are [[Qizilbash]]) |
||
|- |
|- |
||
| [[Hazarastan|Hazari]] |
| [[Hazarastan|Hazari]] |
||
| [[ |
| [[Dosya:Hazara people from central Afghanistan.jpg|150px]] |
||
| align=center|9% |
| align=center|9% |
||
| align=center|10–19 percent |
| align=center|10–19 percent |
||
Line 129: | Line 129: | ||
| align=center|100,000 |
| align=center|100,000 |
||
|- |
|- |
||
| Bini ([[Pashai]], [[Nurıstan |
| Bini ([[Pashai]], [[Nurıstan]]i, [[Erebi]], [[Brahui]], [[Pamiri]], [[Gujjar]], bin.) |
||
| |
| |
||
| align=center|4% |
| align=center|4% |
||
| align=center|6.9 percent |
| align=center|6.9 percent |
||
|} |
|} |
||
===Zıwani=== |
=== Zıwani === |
||
[[Farski|Dari]] u [[Peştuki]] zıwanê Efğanıstano resmiyo. |
[[Farski|Dari]] u [[Peştuki]] zıwanê Efğanıstano resmiyo. |
||
{| class="wikitable sortable" style="width:100%; float:left;" |
{| class="wikitable sortable" style="width:100%; float:left;" |
||
Line 163: | Line 163: | ||
| align=center |4% |
| align=center |4% |
||
|} |
|} |
||
===Baweriye=== |
=== Baweriye === |
||
[[ |
[[Dosya:Doost Marble Factory in Herat.jpg|thumb|right|300px|Herat de yew fabrika]] |
||
*'''[[İslam]]''': 99.7% |
*'''[[İslam]]''': 99.7% |
||
**[[İslamo Sunni]]: 80-89% |
**[[İslamo Sunni]]: 80-89% |
||
**[[İslamo Şıi]]: 10-19% |
**[[İslamo Şıi]]: 10-19% |
||
*'''Bini''': 1% |
*'''Bini''': 1% |
||
==Ekonomiye== |
== Ekonomiye == |
||
Ekonomiya Efğanıstan zaf xırabo.Seserra 20ıne de ekonomiye biyê qewetıne ema ewro be leci zaf biyê xırab. |
Ekonomiya Efğanıstan zaf xırabo.Seserra 20ıne de ekonomiye biyê qewetıne ema ewro be leci zaf biyê xırab. |
||
==Kultur u Literatur== |
== Kultur u Literatur == |
||
Mıtfaqê Efğani zaf zengıno. |
Mıtfaqê Efğani zaf zengıno. |
||
[[ |
[[Dosya:Afghan food.jpg|thumb|A table setting of Afghan food in [[Kabul]].]] |
||
[[ |
[[Dosya:Afghan men feasting.jpg|thumb|Afghan men feasting on [[Qabuli Palau|palao]] in the [[Kunar Province]].]] |
||
* Nanweri; |
* Nanweri; |
||
Line 206: | Line 206: | ||
** [[Spice Rub]] |
** [[Spice Rub]] |
||
==Referansi== |
== Referansi == |
||
<references/> |
<references/> |
||
== Nato paykerden == |
== Nato paykerden == |
||
[[ |
[[Dosya:US Provincial Reconstruction Teams in Afghanistan.jpg|400px]] |
||
== Galeriye == |
== Galeriye == |
||
Line 229: | Line 229: | ||
{{Vernuşte}} |
{{Vernuşte}} |
||
[[ |
[[Kategoriye:Dewleti]] |
||
[[ace:Afghanistan]] |
[[ace:Afghanistan]] |
||
Line 327: | Line 327: | ||
[[ksh:Afghanistan]] |
[[ksh:Afghanistan]] |
||
[[ku:Afxanistan]] |
[[ku:Afxanistan]] |
||
[[kv:Афганистан]] |
|||
[[kw:Afghanistan]] |
[[kw:Afghanistan]] |
||
[[ky:Афганистан]] |
[[ky:Афганистан]] |
Revizyonê 27 Keşkelun 2012, seate 04:01 de
Eno nuşte yew zıwano bin ra çarniyeno a! Eke şıma enê zıwani zanê, şıma şenê desteg bıdê ma. Keso ke eno not nuşto tarixê vırnayışi de ca gêno u şıma şenê bıresê cı. |
Ena pele de restorasyon beno! Şıma şenê peşti bıderên ma. Keso ke ena note nuşta, tarixê vurnayışi dero u be ey irtıbat kewe. |
Cumhuriyetê Efğanıstano İslami جمهوری اسلامی افغانستان Jomhūrī-ye Eslāmī-ye Afġānistān (Farski) د افغانستان اسلامي جمهوریت Da Afġānistān Islāmī Jomhoriyat (Peştuki) | |
---|---|
Desmal û Arma | |
Melumat | |
Ware | Dewleta hegemonyal |
Embıryani | Pakıstan, İran, Tırkmenıstan, Ozbekıstan, Tacikıstan û Cumhuriyetê Şariê Çini |
Sazbiyayış | Tebaxe 8 ,1919 |
İdare | Kabil Government of AfghanistanNational Assembly of Afghanistan |
Erd | 647.500 km²652 230 km2 |
Nıfus | 37 466 414 |
Hıkumet |
Cumhuriyeto İslami Dewleta uniter |
Serdar | Hamid KarzaiHibatullah Akhundzada |
Kodê telefoni | +93 |
Leteyê saete | UTC+04:30 |
Kodê interneti | .af |
Zıwano resmi | Peştuki, Derki, Beluçki, Nuristani, Zıwanê Pamiri, Peşeyiki, Uzbek, Erebki û Tırkmenki |
Merş | This Is the Home of the Brave |
Cayo tewr berz | Noshaq |
Cayo tewr nızm | Amuderya |
Pere | Afghani |
Ravêrşiyayışê heqa merdıman | 0,48 |
Xerita | |
Efğanıstan yew dewletê qıta Asyawo. Caê xo verocê (cenubê) qıta Asya dero. Dormey Efğanıstani de Tırkmenıstan, Ozbekıstan, Pakıstan, Tacikıstan, İran u Çin esto.
Paytextê Efğanıstani suka Kabılio. Nıfusê xo 31,889,923yo. Xelkê Efğanıstani Peştun, Tacık, Xezer u Ozbekan ra yeno pêser. Zıwanê xoyo resmi Farski u Peştukiyo. Sistemê idarey cumurêto. Efğanıstani serra 1919ine de xo reyna ra, xoseriya xo ilan kerde. Reisê cı Hamit Karzaiyo.
Etimolociye
Namê Efğanıstani (Farski:افغانستان,maneyê "Herê Efğani") ra yeno.[1]Efğan Farski de namê merdımê Peştunano.[2]
Coğrafya u İklim
Efğanıstan de zaf kohi estê u Efğanıstan zaf kohın u berzo.Rocakewtış de Kohê Hindukuşi,veroc de Kohê Çeğay u zıme de Kohê Pamir estê.Berziyo Nowşaki 7492 metreyo u Efğanıstan de cayo de tewr berzo.Rocawan u verocê Efğanıstan kohın niyo ema eno erdi de ro niestê/çıniyo u cenaney nêbeno.Efğanıstan de royê Amu Derya,Helmend, Farahrud, Murgap u Herirudi estê.İklimê Efğanıstani iklimê serdo.Zımıstani zaf serdo u amnani zaf germo.[3]
Tarix
Tarixo Efğanıstan kıhano.Efğanıstan de tewr raver İ.V 500 de İrani hukım kerdo.Bahdo İskedero Gırd erdê Efğanıstani işğal kerdo u Baktriya saz biyo.Baktriya serra İ.P 50 de xırab biyo u İP. 50-125 de Skiti hukım kerdo.Dewrê Miyanên de erdê Efğanıstan de Tahiriy,Samaniy,Ğazneviy,İmperatoriya Selçukiyano Gırd,Xarezmşahiy,Moğoli u Timuriy hukım kerdo.Mabênê seserra 14ıne - 19ıne de Efğanıstan de Baburi hukım kerdo u Efğanıstan zaf biyo qewetıno.Seserra 19ıne de be gırdbiyayışê kolonizasyon lecê İngıltere-Efğanıstan sıfte biyo.1839-1842 miyan de Leco İngıltere-Efğanıstan I biyo u eno lec de Efğani biyo ğelib.Serra 1878 de anciya leci sıfte biyo u eno lec de Efğanı biyo meğlub.Tewr pey 1919 de yew lec ameyo meydan u Efğanıstan biyê xosere.Dewrê Modern de Efğanıstan de dı leci biyo.Kanun 7,1979 – Şıbate 15,1989 miyan de Leco Sowyet-Efğan ameyo meydan.Serra 2001 de anciya Efğanıstan de lec sıfte biyo u nêqediyeno,ewro Efğanıstan de lec estê.[4]
Sistemê İdare
Efğanıstan yew cumhuriyeto de İslamiyo u qanuno Efğanıstani qanuno Şeriato.Efğanıstan ben 21 wılayeti (Peştuki:ولسوالۍ volasvaleyi) ;
Demografiye
Nıfus
Nıfusê Efğanıstan 30,419,928o[5]
Şari
Şar | Fotraf | World Factbook / Library of Congress Country Studies texmini (2004–ewro | World Factbook / Library of Congress Country Studies texmini (ver-2004) |
---|---|---|---|
Peştu | 42% | 38–50 percent | |
Tacik | 27% | 25–26.3% (of this 1% are Qizilbash) | |
Hazari | 9% | 10–19 percent | |
Uzbek | 9% | 6–8% percent | |
Aimak | 4% | 500,000 to 800,000 | |
Tırkomen | 3% | 2.5 percent | |
Beluc | 2% | 100,000 | |
Bini (Pashai, Nurıstani, Erebi, Brahui, Pamiri, Gujjar, bin.) | 4% | 6.9 percent |
Zıwani
Dari u Peştuki zıwanê Efğanıstano resmiyo.
Zıwan | World Factbook / Library of Congress Country Studies (1992-ewro) | Ethnologue / World Factbook / Iranica (pre-1992 texmini) |
---|---|---|
Dari) | 50% | 25-50% |
Peştuki | 35% | 35-55% |
Uzbeki | 8.5% | 9% |
Tırkmenki | 2.5% | 500,000 speakers |
30 others (Balochi, Nuristani, Pashayi, Brahui, Hindko, Pamiri, Kyrgyz, Gujari, etc.) | 4% | 4% |
Baweriye
- İslam: 99.7%
- İslamo Sunni: 80-89%
- İslamo Şıi: 10-19%
- Bini: 1%
Ekonomiye
Ekonomiya Efğanıstan zaf xırabo.Seserra 20ıne de ekonomiye biyê qewetıne ema ewro be leci zaf biyê xırab.
Kultur u Literatur
Mıtfaqê Efğani zaf zengıno.
- Nanweri;
- Palao (traditional rice dish)
- Mosh Palao
- Shorba (Afghan soup)
- Do Pyaza
- Mantu (meat dumplings)
- Kofta (meatballs)
- Kichiri
- Qorma Sabzi
- Baunjan (cooked eggplant w/potatoes and tomatoes)
- Bendee/Baumya (cooked okra w/potatoes and tomatoes)
- Heeknusb (hummus)
- Ashak
- Aush (hand made noodles)
- Baghlava (baklava)
- Bolani (Afghan flat bread or crêpes)
- Chapli Kabab
- Shor-Nakhod (chick peas w/special toppings)
- Naan (Afghan bread)
- Şirini:
- Gosh Feel (pastry)
- Halwa
- Shir Berinj (rice pudding)
- Ferni
- Kadu Bouranee (sweet pumpkins)
- Jelabi
- Maleeda or Khajoor
- Spice Rub
Referansi
- ↑ http://books.google.com.tr/books?id=KRt0HfYFZGsC&lpg=PP1&vq=place+of+Afghans&pg=PA4&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false
- ↑ http://www.iranicaonline.org/articles/afgan-in-current-political-usage-any-citizen-of-afghanistan-whatever-his-ethnic-tribal-or-religious-affiliation
- ↑ http://afghanistan.cr.usgs.gov/earthquake-hazards
- ↑ http://www.iranicaonline.org/articles/anglo-afghan-wars
- ↑ https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2119.html?countryName=Afghanistan&countryCode=af®ionCode=sas&#af
Nato paykerden
Galeriye
|
Eno meqale yew vernuşteyo. Şıma şenê enê nuşteyi bıvurnên. |