Asya: Ferqê çımraviyarnayışan

Wikipediya, ensiklopediya xosere ra
Content deleted Content added
m r2.7.1) (Boti ti:እስያ dekerd de
m r2.6.6) (Boti ti:እስያ wedarna
Line 567: Line 567:
[[tg:Осиё]]
[[tg:Осиё]]
[[th:ทวีปเอเชีย]]
[[th:ทวีปเอเชีย]]
[[ti:እስያ]]
[[tk:Aziýa]]
[[tk:Aziýa]]
[[tl:Asya]]
[[tl:Asya]]

Revizyonê 25 Şıbat 2013, seate 00:49 de

Xeritaya Asya

Asya panc qıtayan ra jûya. Na panc qıtayanê pêroyine ra tewr gırda (riyê erdê xo 43 810 582 km²o), tewr sıxleta (nêzdiye %60 hometa dina na qıta dera), tewr berza (Koyê Everesti na qıta dero, berziya xo 8 849 metreya). Asya rocvetışê Ewropa dera. Dormeyê Asya de Deryayo Sıpê, Deryayo Sur, Okyanuso Pasifik, Okyanuso Arktik, Okyanuso Hind, Koyê Urali, Koyê Qefqasi, Deryayo Siya u Deryayê Xezeri estê.

Hetê kultur u din, zon u zagon ra ki na qıta xêyle dewlemenda. Mesela xêylê din/ray jê Yehudiyiye, Xırıstiyaniye, İslam, Budizm pêro na qıta de veciyê, naca ra biyê vıla. Xêylê medeniyetê, jê Sumer, Akkad, Babil pêro nê hardan de riyê dina diyo.

Etimolociye

Mıntıqeyê Asya

Menşeyê/ Etimolociyê namê na qıta jêde rınd nêzanino. Na qesa sero xeylê versiyoni estê. Heto jû ra yeno vatene ke serra -440ıne de (İsay ra ver) Herodot nusqawunê ho de dina kerda hirê letey. Ebe na geyım namê jû letey Asya no pıra (u waxt Asya teyna seveta Asya Minori rê vaciya, yanê Anatoliya ewroyêne re, çıke sevetê Greku u waxt hirê dinay biyê: Yunanıstano ewroyên, Mısıro ewroyên u Anatoliya ewroyêne). Na versiyon ra gore na çekuye zonê Akkadu ra yena. Mana ho ki (seveta tici) veciyayis, berzbiyayiso.

Heto bin ra ki yeno vatene ke na çekuye sıfte hetê Homerosi ra ama vatene. Na vatene ra gore kıtavê Homerosi İlyada de jû name darino we: Asios. Vacino ke na çekuye zonê Hititu ra yena, ama tenê vuriya. Sıfte Assuwa biya u namê jû dewlete biyo. Na dewlete ki Anatoliya ewroyêne de biya. Peyniye de Assuwa biya Asios, Asios ki biyo Asya ....

Erd u sinor

Ebe 43 810 582 km² qıtawa en hiraya. Cayê tewr berz u tewr xori/çolê (derya ra gore) ki na qıta derê. Koyê Everestio ke riyê dina de cawo en berzo na qıta dero (8 849 m). Heto bin ra Deryawo Merde (-417) ki na qıta dero. Naye ra qeyir riyê dina de okyanusu ra cawo en duri ki naza ro (na ca Çin dero).

Xeylê waxt yeno vatene ke sindor çiyo de tebiiyo. Gunê mordem ho vira mekero ke çıqas ke sindor ca be ca, ebe çiyê fiziki (jê çhem, ko, derya, uçb.) beli bıbo peyê na çiyê fiziki de her daim qerar u qesasê mordemi estê. Qerar qeraro de siyasiyo, ama çiyo de fiziki sero amo guretene. Ebe kılmiye ke vacime, mesela sindoru meselawa de siyasiya. Na sebeb ra tarixê dina de sindor her daim vuriyê, hona ki vurinê. Na qerar ki eve zor, tarix, ceng u herv yenê beli kerdene. Sindorê Asya ki jê pêroyine sindoru çiyo de siyasiyo. Na raştiye jêde seveta sindorê hetê peyveroz şikina bıvaciyo.

Yeno qewılkerdene ke hetê zımi de sindorê Asya sono gıneno ro Deryayê Cemedi. Asya eve Gula Behringi Amerika ra cêra bena. Okyanuso Pil (Okyanuso Pasifik) ki sindorê hetê vervarozi teşkil keno. Okyanusê Hindi ki sindorê hetê verozio. Sindorê Asyaê peyvarozi sero tam mutabaqat çino. Xêylê zonaağe coğrafya vanê ke mordem nêşikino vazo ke Asya u Awrupa dı qıtayê ciayê. Çıke, i vanê, qe çiyo de fiziki wertê nainu de çino i nainu cêra nêkeno. Ama Koyê Urali, Deryao Sia, Gula Bosfori (Estemol) u Dardanel (Çanakkale) u Deryao Sıpi jê sindorê hetê peyvaroz qebul benê. Eve Qanalê Suweysi ki Asya Afrika ra cêra bena.

Sindoro siyasi

Asya ewroyêne de 54 ra jêde dewleti estê.

Name Erd/Hard
(km²)
Nıfus
(2002 texmin)
Sılxetiya nıfusi
(serê km²)
Paytext
Asya Miyanêne /Wertêne:
Ozbekıstan 447,400 25,563,441 57.1 Taşkent
Qazaxıstan 2,346,927 13,472,593 5.7 Astana
Qırğızıstan 198,500 4,822,166 24.3 Bişkek
Tacikıstan 143,100 6,719,567 47.0 Duşenbe
Tırkmenıstan 488,100 4,688,963 9.6 Eşqabad
Asya Rocvetışi:
Çin 9,584,492 1,315,844,000 134.0 Pekin
Japonya 377,835 128,085,000 336.1 Tokyo
Moğolıstan 1,565,000 2,832,224 1.7 Ulan Bator
Korya Veroci 98,480 47,817,000 490.7 Seul
Korya Zımey 120,540 23,113,019 184.4 Pyongyang
Asya Zımey:
Rusya 13,115,200 39,129,729 3.0 Moskowa
Asya Rocvetışê Veroci:
Bruney 5,770 350,898 60.8 Bandar Seri Begawan
Filipin 300,000 84,525,639 281.8 Manila
İndonezya 1,158,645 208,176,381 179.7 Jakarta
Kamboçya 181,040 12,775,324 70.6 Phnom Penh
Laos 236,800 5,777,180 24.4 Viyangşan
Malêzya 329,750 22,662,365 68.7 Kuala Lumpur
Myanmar (Birmanya / Burma) 678,500 42,238,224 62.3 Naypyidaw
Singapur 693 4,452,732 6,425.3 Singapur
Tayland 514,000 62,354,402 121.3 Bangkok
Vietnam 329,560 81,098,416 246.1 Hanoi
Timurê Rocvetışi 14,874 947,000 63.6 Diliyo
Asya Veroci:
Efğanıstan 647,500 29,863,000 42.9 Kabul
Bengladeş 144,000 141,822,000 985 Dakka
Butan 47,000 2,232,291 44.6 Thimphu
Hindıstan 3,287,590 1,103,371,000 318.2 Newe Delhi
Maldiwi 300 329,000 1,067.2 Mali
Nepal 140,800 27,133,000 183.8 Kathmandu
Pakıstan 803,940 163,985,373 183.7 İslamabad
Sri Lanka 65,610 20,743,000 298.4 Kolombo
Asya Rocawani:
Ermenıstan 33,300 3,016,000 111.7 Yerêvan
Azerbaycan 41,370 3,479,127 84.1 Baku
Bahreyn 665 656,397 987.1 Manama
Gurcıstan 20,460 2,032,004 99.3 Tıflis
Iraq 437,072 24,001,816 54.9 Beğdad
İran 1,648,000 68,467,413 40.4 Tehran
İsrail 20,770 6,029,529 290.3 Qudus
Kuweyt 17,820 2,111,561 118.5 Suka Kuweyti
Lubnan 10,400 3,677,780 353.6 Beyrud
Mısır 1,378,159 63,556 21.7 Qahire
Qıbrıs 9,250 775,927 83.9 Lefkoşe
Uman 212,460 2,713,462 12.8 Maskat
Urdun 92,300 5,307,470 57.5 Emman
Suriya 185,180 17,155,814 92.6 Şam
Tırkiya 756,768 57,855,068 76.5 Anqara
Asya Rocawanê Veroci:
Qeter 11,437 793,341 69.4 Doha
Yemen 527,970 18,701,257 35.4 Sena
Yewina Emiranê Erebi 82,880 2,445,989 29.5 Ebu Dabi
Erebıstanê Seudi 1,960,582 23,513,330 12.0 Riyad
pêro-pia 43,534,632 3,792,671,313 87.1


Dınya Qıtey

Afrika • Amerikay Zımey • Amerikay Veroci • Asya • Ewropa • Okyanusya


Afrika

Antarktika

Asya

Ewropa

Okyanusya

Amerikay Zımey

Amerikay Veroci

Cêolociya qıtan: Gondvana  Lewrasya  Pangea  Panotya  Rodinya  Kolombiya  Kenorland  Nena  Ur  Vaalbara

Şanıkê qıtan: Atlantis  Kerguelen  Lemurya  Mu  Terra Australis  Zealandiya


ak:Ehyia