Efğanıstan: Ferqê çımraviyarnayışan

Efğanıstan
Efğanıstan;
Desmal û Arma
Melumat
Ware	Dewleta hegemonyal
Embıryani	Pakıstan, İran, Tırkmenıstan, Ozbekıstan, Tacikıstan û Cumhuriyetê Şariê Çini
İdare	Government of AfghanistanNational Assembly of Afghanistan
Erd	652 230 km2
Nıfus	37 466 414
Hıkumet	Dewleta uniter
Serdar	Hibatullah Akhundzada
Kodê telefoni	+93
Leteyê saete	UTC+04:30
Kodê interneti	.af
Zıwano resmi	Peştuki, Derki, Beluçki, Nuristani, Zıwanê Pamiri, Peşeyiki, Uzbek, Erebki û Tırkmenki
Merş	This Is the Home of the Brave
Cayo tewr berz	Noshaq
Cayo tewr nızm	Amuderya
Pere	Afghani
Ravêrşiyayışê heqa merdıman	0,48
Xerita

Çım bıerze verorê pela

← Ferqo verên Ferqo peyên →

Content deleted Content added

VisualWikimetın

Inline

Revizyonê 10 Keşkelun 2021, seate 16:41 de

Efğanıstan (be Peştuki: افغانستان, Afġānestān), yew dewleta qıtay Asyao. Caê xo verocê (cenubê) qıtay Asya dero. Dormey Efğanıstani de Tırkmenıstan, Ozbekıstan, Pakıstan, Tacikıstan, İran u Çin estê. Serra 2021i de Talibani sıfte kerd ke galımê Efğanıstani kero, tarixê 15 Ağustose 2021i de paytextê Efğanıstani Kabıl vêrd a destê Talibani, hukmatê Efğanıstani zi kewt. O taw ra nata organizsyono terorist Talibani idare vıst xo dest.

Paytextê Efğanıstani sûka Kabılio. Nıfusê xo 31,889,923o. Şarê Efğanıstani Peştun, Tacık, Xezer u Ozbekan ra yeno pêra. Zıwanê xoyo resmi Farski u Peştukiyê. Miyanê serranê 2004-2021i de sistemê idarey xo cumhuriyet bi. Efğanıstani serra 1919ıne de xo reyno ra, xoseriya xo ilan kerda. Demê cumhuriyeti de serdarê cıyo verên Hamit Karzai, serdaro peyên zi Eşref Ğani bi.

Etimolociya namey

Namey Efğanıstani (Farski: افغانستان‎, maney "Herranê Efğanan") ra yeno.^[1] Efğan Farski de namey merdımanê Peştunan rê vaciyeno.^[2]

Coğrafya u iklım

Efğanıstan de zaf koy estê u Efğanıstan zaf kohıno u berzo. Rocakewtış de Koyê Hindukuşi, veroc de Kohê Çeğayi u zımey de Koyê Pamir estê. Berziya Nowşaki 7492 metreya u Efğanıstan de tewr cao berzo. Rocawan u verocê Efğanıstani koyın niyê ema enê erdan de roy çıniyê u cenaney nêbeno. Efğanıstan de royê Amu Derya, Helmend, Farahrud, Murgap u Herirudi estê. İklımê Efğanıstani iklimo serdıno. Zımıstan zaf serdo u amnani zi zaf germo.^[3]

Tarix

Tarixê Efğanıstani kıhano. Efğanıstan de tewr raveri İ.V 500 de İranıcan hukım kerdo. Bahdo İskenderê Gırdi erdê Efğanıstani işğal kerdo u o zeman ra pey zi Baktriya saz biya. Baktriya serra İ.P 50ıne de xırabe biya u İP. 50-125 de İskıtıcan hukım kerdo. Dewrê Miyanêni de erdê Efğanıstani de Tahiriyan, Samaniyan, Ğaznewiyan, İmperatoriya Selçukiyana Gırdi, Xarezmşahiyan, Moğolan u Timuriyan hukım kerdo. Mabeynê seserraan 14ıne - 19ıne de Efğanıstan de Baburıcan hukım kerdo u Efğanıstan zaf biyo quwetın. Seserra 19ıne de be gırdbiyayışê kolonizasyoni ra piya lecê İngıltere-Efğanıstani sıfte kerdo. 1839-1842 miyan de Lecê İngıltere-Efğanıstani I biyo u enê leci de Efğani ğelıb biyê. Serra 1878ıne de anciya lec sıfte biyo u enê leci de Efğani meğlub biyê. Tewr pey 1919 de yew lec ameyo meydan u Efğanıstan biyo xoser. Dewrê Moderni de Efğanıstan de dı leci biyê. Kanun 7, 1979 – Şıbate 15, 1989 miyan de Lecê Sowyet-Efğani ameyo meydan. Serra 2001ıne de anciya Efğanıstan de lec sıfte biyo u nêqediyo, ewro zi Efğanıstan de lec esto.^[4]

Sistemê idarey

Efğanıstan yew cumhuriyetê do İslamiyo u qanunê Efğanıstani qanunê Şerietio. Efğanıstan pêro piya hirıs u çehar (34) wılayetan (Peştuki: ولسوالۍ volasvaleyi) ra yeno pêra:

1 Badğis
2 Bamyan
3 Bedexşan
4 Beğlan
5 Belx
6 Cewzcan ya zi Cuzcan
7 Daykındi
8 Ferah
9 Feryab
10 Ğezni ya zi Qezni
11 Ğur ya zi Qewr

12 Hılmend
13 Hırat
14 Kabıl
15 Kendehar ya zi Qendehar
16 Kapisa
17 Kınduz
18 Kıner
19 Leğman
20 Lewger ya zi Luger
21 Nengerhar
22 Nêmroz

23 Nurıstan
24 Pektika
25 Pektiya
26 Pencşêr
27 Perwan
28 Semengan
29 Serê Puli
30 Texar
31 Urozgan
32 Werdek
33 Xust ya zi Xewst
34 Zabul

Demografiye

Nıfus

Nıfusê Efğanıstani 30,419,928o^[5]

Şari

Efğanıstan de grubê şaran
Şar	World Factbook / Library of Congress Country Studies texmini (2004–ewro	World Factbook / Library of Congress Country Studies texmini (ver-2004)
Peştu	42%	se re 38–50
Tacik	27%	25–26.3% (ninan ra 1% Qızılbaşê)
Hazari	9%	se ra 10–19
Uzbek	9%	se ra 6–8
Aimak	4%	500,000 to 800,000
Tırkomen	3%	se ra 2.5
Beluc	2%	100,000
Ê bini (Pashai, Nurıstani, Erebi, Brahui, Pamiri, Gujjar, uêb.)	4%	se ra 6.9

Zıwani

Dari u Peştuki zıwanê Efğanıstaniyê resmiyê, dı zıwani resmiyê hema Farski deha hirayo.

Zıwanê Efğanıstani
Zıwan	World Factbook / Library of Congress Country Studies (1992-ewro)	Ethnologue / World Factbook / Iranica (pre-1992 texmini)
Dari)	50%	25-50%
Peştuki	35%	35-55%
Uzbeki	8.5%	9%
Tırkmenki	2.5%	500,000 qıseykerdoği
30 others (Balochi, Nuristani, Pashayi, Brahui, Hindko, Pamiri, Kyrgyz, Gujari, etc.)	4%	4%

Baweriye

İslam: 99.7%
- İslamo Sunni: 80-89%
- İslamo Şıi: 10-19%
Bini: 1%

Ekonomiye

Ekonomiya Efğanıstani zaf xırabeya. Seserra 20ıne de ekonomiye biye quwetıne ema ewro be leci ra piya zaf biye xırabe.

Kultur u literatur

Mıtbaxê Efğanan zaf zengıno.

Nanweri:
- Palao (traditional rice dish)
- Mosh Palao
- Shorba (Afghan soup)
- Do Pyaza
- Mantu (meat dumplings)
- Kofta (meatballs)
- Kichiri
- Qorma Sabzi
- Baunjan (cooked eggplant w/potatoes and tomatoes)
- Bendee/Baumya (cooked okra w/potatoes and tomatoes)
- Heeknusb (hummus)
- Ashak
- Aush (hand made noodles)
- Baghlava (baklava)
- Bolani (Afghan flat bread or crêpes)
- Chapli Kabab
- Shor-Nakhod (chick peas w/special toppings)
- Naan (Afghan bread)

Şirini:
- Gosh Feel (pastry)
- Halwa
- Shir Berinj (rice pudding)
- Ferni
- Kadu Bouranee (sweet pumpkins)
- Jelabi
- Maleeda or Khajoor
- Spice Rub

Galeriye

Referansi

[1] ttp://books.google.com.tr/books?id=KRt0HfYFZGsC&lpg=PP1&vq=place+of+Afghans&pg=PA4&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false

[2] ttp://www.iranicaonline.org/articles/afgan-in-current-political-usage-any-citizen-of-afghanistan-whatever-his-ethnic-tribal-or-religious-affiliation

[3] ttp://afghanistan.cr.usgs.gov/earthquake-hazards

[4] ttp://www.iranicaonline.org/articles/anglo-afghan-wars

[5] ttps://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2119.html?countryName=Afghanistan&countryCode=af&regionCode=sas&#af

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

@@ Line 1: / Line 1: @@
 {{Dewlete}}
-'''Efğanıstan''' (be [[Farski]]: افغانستان), yew dewletê qıtay [[Asya]]o. Cayê xo verocê (cenubê) qıtaya Asya dero. Dormey Efğanıstani de [[Tırkmenıstan]], [[Ozbekıstan]], [[Pakıstan]], [[Tacikıstan]], [[İran]] u [[Çin]] estê.
+'''Efğanıstan''' (be [[Peştuki]]: افغانستان, Afġānestān), yew dewleta qıtay [[Asya]]o. Caê xo verocê (cenubê) qıtay Asya dero. Dormey Efğanıstani de [[Tırkmenıstan]], [[Ozbekıstan]], [[Pakıstan]], [[Tacikıstan]], [[İran]] u [[Çin]] estê. Serra 2021i de [[Taliban]]i sıfte kerd ke galımê Efğanıstani kero, tarixê 15 Ağustose 2021i de paytextê Efğanıstani [[Kabıl]] vêrd a destê Talibani, hukmatê Efğanıstani zi kewt. O taw ra nata organizsyono terorist [[Taliban]]i idare vıst xo dest.
-Paytextê Efğanıstani sûka [[Kabıl]]iyo. Nıfusê xo 31,889,923yo. Şarê Efğanıstani [[Peştun]], [[Taciki|Tacık]], [[Xezer]] u [[Uzbek|Ozbek]]an ra yeno pêra. Zıwanê xoyo resmi [[Farski]] u [[Peştuki]]yê. Sistemê idarey [[Cumhuriyet|cumhuriyet]]o. Efğanıstani serra 1919ıne de xo reyno ra, xoseriya xo ilan kerda. Serdarê cıyo verên [[Hamit Karzai]]yo.
+Paytextê Efğanıstani sûka [[Kabıl]]io. Nıfusê xo 31,889,923o. Şarê Efğanıstani [[Peştun]], [[Taciki|Tacık]], [[Xezer]] u [[Uzbek|Ozbek]]an ra yeno pêra. Zıwanê xoyo resmi [[Farski]] u [[Peştuki]]yê. Miyanê serranê 2004-2021i de sistemê idarey xo [[Cumhuriyet|cumhuriyet]] bi. Efğanıstani serra 1919ıne de xo reyno ra, xoseriya xo ilan kerda. Demê cumhuriyeti de serdarê cıyo verên [[Hamit Karzai]], serdaro peyên zi [[Eşref Ğani]] bi.
 == Etimolociya namey ==
-Namey Efğanıstani ([[Farski]]: افغانستان‎, maneyê "Herranê Efğanan") ra yeno.<ref>http://books.google.com.tr/books?id=KRt0HfYFZGsC&lpg=PP1&vq=place+of+Afghans&pg=PA4&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false</ref> Efğan [[Farski]] de namê merdımanê [[Peştuki|Peştunan]] rê vaciyeno.<ref>http://www.iranicaonline.org/articles/afgan-in-current-political-usage-any-citizen-of-afghanistan-whatever-his-ethnic-tribal-or-religious-affiliation</ref>
+Namey Efğanıstani ([[Farski]]: افغانستان‎, maney "Herranê Efğanan") ra yeno.<ref>http://books.google.com.tr/books?id=KRt0HfYFZGsC&lpg=PP1&vq=place+of+Afghans&pg=PA4&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false</ref> Efğan [[Farski]] de namey merdımanê [[Peştuki|Peştunan]] rê vaciyeno.<ref>http://www.iranicaonline.org/articles/afgan-in-current-political-usage-any-citizen-of-afghanistan-whatever-his-ethnic-tribal-or-religious-affiliation</ref>
 == Coğrafya u iklım ==
-Efğanıstan de zaf koyi estê u Efğanıstan zaf kohıno u berzo. Rocakewtış de [[Koyê Hindukuş]]i, veroc de [[Kohê Çeğay]]i u zımey de [[Pamir|Koyê Pamir]] estê. Berziya '''Nowşak'''i 7492 metreya u Efğanıstan de tewr cayo berzo. Rocawan u verocê Efğanıstani koyın niyê ema enê erdan de roy çıniyê u cenaney nêbeno. Efğanıstan de royê [[Amu Derya]], Helmend, Farahrud, Murgap u Herirudi estê. İklımê Efğanıstani iklimo serdıno. Zımıstan zaf serdo u amnani zi zaf germo.<ref>http://afghanistan.cr.usgs.gov/earthquake-hazards</ref>
+Efğanıstan de zaf koy estê u Efğanıstan zaf kohıno u berzo. Rocakewtış de [[Koyê Hindukuş]]i, veroc de [[Kohê Çeğay]]i u zımey de [[Pamir|Koyê Pamir]] estê. Berziya '''Nowşak'''i 7492 metreya u Efğanıstan de tewr cao berzo. Rocawan u verocê Efğanıstani koyın niyê ema enê erdan de roy çıniyê u cenaney nêbeno. Efğanıstan de royê [[Amu Derya]], Helmend, Farahrud, Murgap u Herirudi estê. İklımê Efğanıstani iklimo serdıno. Zımıstan zaf serdo u amnani zi zaf germo.<ref>http://afghanistan.cr.usgs.gov/earthquake-hazards</ref>
 == Tarix ==
 Tarixê Efğanıstani kıhano. Efğanıstan de tewr raveri İ.V 500 de İranıcan hukım kerdo. Bahdo [[İskedero Gırd|İskenderê Gırdi]] erdê Efğanıstani işğal kerdo u o zeman ra pey zi [[Baktriya]] saz biya. Baktriya serra İ.P 50ıne de xırabe biya u İP. 50-125 de [[İskıti|İskıt]]ıcan hukım kerdo. Dewrê Miyanêni de erdê Efğanıstani de Tahiriyan, Samaniyan, Ğaznewiyan, İmperatoriya Selçukiyana Gırdi, Xarezmşahiyan, Moğolan u Timuriyan hukım kerdo. Mabeynê seserraan 14ıne - 19ıne de Efğanıstan de [[Babur]]ıcan hukım kerdo u Efğanıstan zaf biyo quwetın. Seserra 19ıne de be gırdbiyayışê kolonizasyoni ra piya lecê [[İngıltere]]-Efğanıstani sıfte kerdo. 1839-1842 miyan de [[Lecê İngıltere-Efğanıstani I]] biyo u enê leci de Efğani ğelıb biyê. Serra 1878ıne de anciya lec sıfte biyo u enê leci de Efğani meğlub biyê. Tewr pey 1919 de yew lec ameyo meydan u Efğanıstan biyo xoser. Dewrê Moderni de Efğanıstan de dı leci biyê. Kanun 7, 1979 – Şıbate 15, 1989 miyan de [[Lecê Sowyet-Efğani]] ameyo meydan. Serra 2001ıne de anciya Efğanıstan de lec sıfte biyo u nêqediyo, ewro zi Efğanıstan de lec esto.<ref>http://www.iranicaonline.org/articles/anglo-afghan-wars</ref>
-== Sistemê idareyi ==
+== Sistemê idarey ==
 Efğanıstan yew cumhuriyetê do İslamiyo u qanunê Efğanıstani qanunê [[Şeriet]]io. Efğanıstan pêro piya hirıs u çehar (34) wılayetan ([[Peştuki]]: ولسوالۍ
 ''volasvaleyi'') ra yeno pêra: