Yadîn Mehmûd Ebas

Yado (hete çep de) û Sediyê Telhê

Yadîn Mehmûd Ebas (ya zî Yado, Kirdaskî: Yadoyê Dimilî) serdarêko Kird bî. O hem bîyo efsaneyê Çewlîgî, hem sembolê egîtîyê 1925î. Yadîn, mîyanê şarî de bi zaf nameyan şinasîyêno (nas beno). Nameyê eyê ke Ehmedê Dirihî tesbît kerdê, nê yê: Yad, Yadê Began, Yadê Ewasî, Yadê Mehmudê Ebasî, Yadîn, Yadîn Axa, Yadîn Paşa, Yado, Yado Axa, Yado Paşa, Yadoyê Dimilî, Yadoyê Navdar, Yahaza, Zaza Yado.

Ciwîyayîşê Yadoyî

Nameyê Yadînî, Tirkan qeydê nufusî de şaş nusenî. Qeydê nufusî de nameyê ci "Yahaza" (01.07.1889-1929) nuseyeno. Eslê Yadoyî eşîra Zîkte ra, Dara Henî ra yo.

Kalikê Yadoyî, Xançigê Dara Hênî ra ameyo mehlaya Yexkîtican a Çewlîgî de ca dayo xo. Kênaya Began reyra zewicîyayo, aye ra di lacî bîyî. Mehmud Selîm û Îsmal. Mehmud Selîmî ra Yadîn û Awîde (Ayla), Îsmalî ra zî Polês, Cîwanşa, Esma û Teyîba amey dinya. Dadîyê Yadînî Ferasetê Baynûn a.

Cigêreyox Ehmedê Dirihî ra gore, Yado hîrê rey zewicîyayo. Kebanîya ey Rebîaya Esîlan, delalîya ey Têlîya Ezîmşêrî û hesretîya ey zî Gulşaya Sedîyê Telhoyî bî. Labela Sêyidxan Kurij ra gore, Yado Gulşaya Sedîyê Telhoyî ra zewicîyayo ya zî nêzewicîyayo, belî nîyo.

Şeş hebî tûtanê Yadoyî bîy. Rebîa ra Filît, Mehmud û Çerkez bî. Têlî ra di kênayî û lacêk bi nameyê Cezayîr bî. Filît û Mehmud nêweşîyê surince ver merdî. Di kênayî zî pistanê Têlî de xeniqîyayî. Çerkez (1922-1934) surgun Dêrsîm de kişîya. Cezayîr zî sêwî (sêkur) mend, badê eskerîya bi nameyê Filîtî (1926-1989) ya cuwîya.

Yado Çewlîg de texsîldar bî. Dewe be dewe geyranî bac arê danî. Cengê Dînya yê Yewinî de 1916 û 1917 de Rusan ameyê heta dewanê Çewlîgan ra Sêxiye û Arçuk. Yado alayê Şêx Şerîfî de Rusan ra ceng kerd. Serra 1922 ra pey tehsîldarî ca verdaya, Azadî rê qasidî kerda. Temsîlkarê Azadî yê bajarê Dara Hênî Teyîb Elî Efendî bîyo.

Hereketê Şêx Seidî de Yado

Hereketê Şêx Seidî de Yado muxîm yew ca geno. 15 Sibate 1925 de Şêx Seîd yeno Dara Hênî, dest nano bajarî ser. Dara Hênî bena paytextê demkî. Feqî Hesenê Modan kenî walî. Serwedartiş dest pê kerd.

Yadoyî bi embazanê xo ya tedarikê xo dîbi. 16 Sibate 1925 de eşt banê adlîye ser, a şewe veşna, kerd herr û wele. Guleyek nêteqna, kontrolê Çewlîgî vist destê xo. Yado û Sedîyê Telhoyî bînbaşî yî, nê her di Xezik ser ra, fermandarê cepheyê Xarpêtî Şêx Şerîf û birayê xo Husên Efendî Govdereyî ser ra şinî, Mîrehmedan de resenî pê. Pîya erzenî Palîyî ser. Dakon ra Far Şêm, Xeylan ra Memîş Qasî, Sarcan ra Resul Axa yuzbaşî bî, her yew mîtralyozek dîyabi ci. Guleyek nêteqnenî, Şêxê Palîyî hetê înan kenî û tîyayî zî fînenî destê xo (21 Sibate 1925).

Kirdan 24 Sibate 1925 de Xarpêt genê. Labela hirê rocî de Xarpêt destê Kirdan ra vecîyena. Yado û Şex Şerîfî mecbur manenî, Xarpêt ra xo tepîya ancenî, yenî heta gemê Mendo. Mendo de Tirkan û Kirdan yew cengo gird kenê. Ceng sersiba dest pê kena hetanî şan. Tirkan zaf zahîyat danê. Labela vêra şânî de Eşîraya Şadîyî ra Necip Axayê Oxçîyan, tay dêrsimicî û eskerê tirkan rasenî Mendo gazîyê Tirkan. O wext Kirdan Cengê Mendo kenê vîndî. Çirê Yadî zî na mintiqa de ya.

Şêx Şerîf şino Xeylan, oca ra vîyareno şino Koyê Metan. 8ê nîsane de Seîdê Began bi hîrê embazan a, sey tazî kewenî vernîyê eskeran, şinî Şêx Şerîf tek-tena şikefte de tepîşenî. Hewteyek cuwa pey Şêx Seîd bi embazanê xo ya, pirdê Gimgimî de tepîşîyêno.

Yado lecker beno

Na tarîx ra pê, terorê dewletî dest pê keno. Dewanê Kirdan tek tek veşîyenê û zaf katlîyam benê. Serdaranê Hereket ê Şêx Seidî tek tek tepîşîyenê. Labela eskerê Tirkan nêeşkenê Yado bitepîşî. Yado Cengê Mendoyî ra pê eskerê xo beno Koyanê Çewlîg û Dara Hênî de micadelê xo dewam keno. Vanî Yado bi şeş embazanê xo ya, şino Koyê Hesarî ser o Qulê Heşî (Qulê Yadî) de ca dano xo.

Etîya ra pey, eskeranê Şêx Seîdî koyan ser o qefle bi qefle benî vila û benî gerîla. Nameyê înan beno "qefleyê mehkuman" ya zî "qefleyê fîraran". Qefleyê Emê Faroyî (Emerê Farisî), Emînê Mîkî, Hecî Koloz, Hesê Began, Husên Efendî, Musê Silêmanî, Selîm Begê Cibrîyan, Şêx Evdirehîm, Şêx Mistefa, Şêx Tahir, Yadoyî ûêb. vecîyênî koyan ser, şikeftan de ciwîyênî. Hêdî-hêdî nameyê Yadoyî her cayê Kurdistanî ra beno vila.

Serra bîne dewlete hewna her cayî tarûmar kena la nêeşkena xo biresno Yado û gerîlayanê binî, dest nana cinî û qicanê înan ser. Amnanê 1926î de Rebîa û Çerkez tepîşîyênî. Înan benî kampa Xarpêtî. Şeş aşmî cuwa pey, tîya ra şawenî kampa Kayserî. Peynîya amnanê 1927î de esker na rey cinî û qicanê şêxanê çanican beno Fexran. Çend qefleyê fîraran xeber danî yewbînan, erzenî qereqolê Fexran ser, cinî û qican tira gênî. Yado no eştişî de linga xo ra beno darbice.

Serra 1927 de (7 oktobre – 17 teşrîne 1927) Hereketê Pêçarî de eskerê Tirkan 280 heb dewan veşnenî û benateyê 2,000 û 2,500 ten însan kîşenî. Heywanan top kenî û benî bacaranê bînan. Embaran kenî veng, çi ke mend şanenî we.

Şîyayişê binê xete

Yado Kongreya Xoybûnî de, amnanê 1929î, Beyrûd.
Kamuran Bedirxan, hete raşt de roniştayî, romanek Almankî "Der Adler von Kurdistan" (Qertalê Kurdîstanî) nuşto. Nameyê qehremanê nê romanî Yado yo.

Şartanê micadele benê giran û zaf dewan veşîyenî. Yado û gerilayê bînan dewê Xeylan de kom benê û yew kerar genê. Yado û gruba gerila yê bînan goç kenê û şinê Bin Xete (Sûrîye). Gorê texminan ra 500 ya zî 600 ten cînî, qickekan û gerîlayan bar kenê şinê. Rayîr de zî rehat înan çînî yê. Erganî, dewa Karacadaxî Çelbiran, Exîl û Merdîn de eskeranê Tirkan ra ceng kenê. Mîyanê des-diwês rocan de 600 km pê ling xo rasnenî Binê Xete.

Meclîsê Tirkîya qanûnê efî virazeno, 16 gulane 1929 de rojnameyê resmî de neşr keno. Badê efî, zafaneyê gerîlayan xapîyenî, Binê Xete ra agêrenî Serê Xete. Dewlete sîleh dana pêrune dest û kena mîlîsê xo.

Yadîn Paşa û Sadîyê Telhoyî amnanê 1929î de, Beyrûd de, kongreya dîyina Xoybûnî de ca gênî. Her di benî paşayê Xoybûnî (Xobîyayîş, Xobîyayene). Keyeyê Bedîrxanîyan, Haco Axa, Emînê Ehmed (Emînê Perîxanê) û Yadîn û Sadîyê Telhoyî pîya bîy.

Êluleyê 1929 de, Yadîn Paşa û Sedîyê Telhoyî, bi vîst suwaran a pîya seba xebata Xoybûnî şinî Kirdane. Labela welat sey verî nêbi. Embazî Yadoyî yê ke peynîya wesarî de bi ef a agêrabî Kirdane, heme bîbî mîlîsê dewlete. Tay embazê Yadoyî zî pê destê eskeran û mîlîsan kişîyebî.

Merdişê Yadoyî

Merdişê Yadoyî ser riwayetî zaf ê. Tayê merdimî zî bawer nêkenê Yado kîşîyayo. Înan bawer kenê Yado şîyo Sûrîye, labela reyna nêameyo Kirdane. Cigêreyox Ehmedê Dirihî merdişê Yadoyî ser nuşte xo de zaf detayî dano.

Yadîn Paşa şino dewa Hebsor, keyeyê Zelîxaya Şambazan de Têlî vîneno. O nêwazeno ke na rey Têlî xo de bero, eskerê xo pêro kişîyayî. Labela Telî zaf israr kena û Yado mecbur maneno Telî beno koyan. Telî lacê xo Cezayîrî emanetê waya xo Fadimeya Ezîmşêrî kena.

Yado Madragê Lotan ser ra şino, waya xo Awîde ra xatir wazeno, vîyerê Dik ra royê Muradî vîyarenî, kewenî mintiqaya Ziktê. Esker ho dima. Vazenan û Consor ser ra resenî Ulyan. Yew rey na dewe de manenî. Labela eskerê Tirkan resenê dewe. Têlî bena darbice, mintiqaya Selînca de mirena. Pê qasaturan henda yew çaqî kenenî, Têlî bi kincan a fînenî de û herre danî ser, şakil anî kenî ser ra ke belî nêbo. Pey ra esker yeno, fermandar qûçe hesîyeno. Şanenî a ke termê Têlî ho binê qûçe de yo. Xebere ginena dewican, ê yenî termî benî pey Şiqa Qumin de defin kenî.

Yado bi embazan a şewe şinî Mistan de, keyeyê Musayê Silêmanî de manenî. Wayîrê keyeyî şefeq ra înan rê fîşekan peyda keno û pêwerê înan zî dano înan, fîneno rayîr. Botîyan ser ra şinî. Kurnêl ra pey Telheyê Keçelî û Şukê Ehmê Deyî rayîrê înan ser o meterîs de pawenî, ê ke yenî çepraz gule nanê pa. Hêverê Mihê Evdî beno darbice, dima ra Yado beno darbice. Nê her di merdimî, mezraya Botîyan, Qaxkîge ra yî.

Sere û kincê Yadoyî

Yado û Marke mîyanê gema mazêran ra vîyarenî û şinî hetê newala Hêdîgê. Esker çarneno çeperneno, çar hetî ra mufreze erzeno ser. Çeteyê hukmatî û eskerî sey morcelayan heta-het gênî. Yado û Marke hetanî şan xo mîyanê kerrayan de setirnenî. Nêverdanî kes nêzdîyê înan bibo. Guleyê înan qedîyênî, yew çawiş şino Yadoyî ser ke bikişo, Yado guleyê xoyê peyênî nano ey a, ey kişeno. Eskerî şinî cor, uca ra bi mîtralyozan a pananî û helê şanî de Ehmê Hecîyo Botîyanic guleyê peyênî panano. Esker yeno reseno ser, mîlîsan ra vanî "sereyê ey tira kerên"; Mîlîsan ra yew kardî erzeno ci, sereyê Yadî tira keno. Mîlîso ke sareyê Yadî tira kerdo nameyê eyî belî nîyo. Eskerî heqbeyê Yadî gênî bi sereyê ey a benî Çewlîg. Mîlîsê bînî yê dewlete zî kincanê ey şelênenî, kenî zit-bit û ê kincan benî danî xo ra.

Roca bîne şarê Dereyê Reşî (Qîyameyê Reşî) termê bêsereyî yê Yadî û termê Markeyî, uca bi tuman û pirênan a defin kenî. Telqînê Yadî zî Mela Husênê Qîyameyê Reşî dano. Mihê Evdî ke beno darbice, xo kaş keno binê dirrikêran û xo nimneno. Dereyê Reşicî hîrê aşmî ey kenî weye, darba ey kenî weşe û şawenî.

Esker sereyê Yadoyî beno çarneno, mocneno Çewlîgican. Înan hemîne o sere şinasnayo, la kes nêvano "No sereyê Yadî yo." Cayo ke kişîyayî û tede defin bîyî, şarê ma nameyê ucayî Wekê Yadî panayo.

Cografyaya Kurdistanî de Yado

Zanayîşê Ehmedê Dirihî ra gore, cografyaya Kurdistanî de çi kesî hendê ey nameyê xo nêdayo welatê ma. Banê Yadîn Paşayî, Cawo ke Yadî teyare vista, Çirê Yadî/Kanîya Yado, Gemê Yadî, Gomê Yadî, Hokê/Wekê Yadî, Newala Yadî, Mezêl Cînê Yad, Qulê Yadî, Warê Yadî, Xirbê Yadî... No derheq de şarê Kurdistanî sey Yadoyî kes ne dî, ne vîna.

Çar hênîyan ra tewr namdar, ho rayîrê Xarpêtî ser o, Çewlîg ra 10 km. dûrî yo. Dewlete nameyê nê hênîyî hîrê rey bedilnayo: Bilaloğlu Çeşmesi (1944), Yüzüncü Yıl Çeşmesi (1981) û Atapark (1996). Hema zî kirdî ma bi rike, tîya ra vanî "Çirê Yadî", Kirdasî ma vanî "Kanîya Yado", ê ke ziwanê xo nêzanî zî vanî "Yado Çeşmesi".

Edebîyat de Yado

Kamiran Bedirxan û Herbert Oertelî romanek Almankî Der Adler von Kurdistan (Qertalê Kurdîstanî) nuşto. Nameyê qehremanê nê romanî Yado yo. Kamiran Bedîrxanî no romanê xo hêverê Franskî nuşto. Roman de Kamiran Bedîrxan Yado beno Koyê Agîrî û Yado oca de mireno.

Kemal Burkay, Memo Darrêz, Mahmut Arif Ayçiçek "Ha Vaj, Ha Vaj" de Yadoyî ser o şîîrî nuştî. Nînan ra Memo û Mahmutî Kirdkî nuşto, Kemal Burkay şîîrê xo ya Tirkî tadaya Kurmanckî ser zî. Cîgerxwînî şîîrê xo "Şehnameyê Şehîdan" de Yado, bi "mecalê kurdan" a salix dayo.

Dengbêjan bi Kurmanckî hîrê deyîrî eştî Yadoyî ser. A verêne kiştişê Selîm Begê Cibrîyan (1926) ser o vacîyaya. Tîya de ca dîyayo egîtîyê Yadoyê Dimilî û Sadîyê Telhoyî. A bîne, Fexran de birîndarbîyayîşê Yadî ser o, veyvê Karêrijan Mehbûbe Kaygalake veta. A peyêne kiştişê Yadoyî ser o ya, Ehmedê Bêrtî eşta ey ser. Verênanê ma yê Kirdan yew deyîra govende eşta Têlî û Yadoyî ser.

"Yado û Telî" ra   Kirdkî: Ez qertalî sêr Kurdîstûn Ez tu nidûna bêbextûn Bîye xu berz mîyûn halîn mi Ma pîya perrên heyûn qeyûm — Mahmut Arif Ayçiçek

"Destana Îhsan Nûrî Paşa" ra   Kirdaskî: Şêrên çiyayê Agirî serhildêr Wan lehenga rabûn li dijî neyêr Çibikim Yado yê dimilî ne pêr Agirî tu dil û cergê min dihêr — Ebdurehîmê Mûşî

"Yado Bir Türküdür Söylenir Ülkemde" ra Tirkî: Yado bir türküdür söylenir ülkemde Dağlardan kopup gelen Sanki bir dal uzanır maviliğe Toprak doyumsuz güler Büyür elleri bir tutam ışık Düşer elleri ölüm Yado bir sevgidir belirip yiten — Kemal Burkay

Çimeyî

"".