İnyupiki

İnyupiki (zıwanê xo de: Iñupiaq) şarê Eskimoyo ke zıme u zımey-rocawanê Dewletanê Amerikayê Yewbiyayeyan de, mıntıqanê zey Alaska u Nome Censusi de cıwiyeno. İnyupiki Alaska miyan de şaro tenyao ke İnuito, coka ê zey İnuitê Alaska şınasiyenê. Ê xo rê vanê inuk (merdım) be piaq (raşt) ra piya inuipak yani merdımo raşt. Ê zıwanê xo rê zi vanê inuipatun yani zey merdımê raşti. Merkezê Zıwananê Şaranê Alaska ra gore miyandê şaranê Alaska de amarê inan be nıfusê 25.000 Yupikan ra tepeya 17.000o, şaro dıyıno gırdo ke uca weşiya xo rameno. İnan miyan ra şeno vaciyo ki teyna 2.000 merdımi şenê zıwanê xo ra qal bıkerê. Şarê Alaskayê ke zıwanê İngılızki nêzanê, inan ra şarê Yupiki şaro yewıno ki %42yê inan nêzanê İngılızki. Yupikan ra tepeya zi İyupiki yenê, %20ê inan zıwanê İngılızki nêzanê. Ê baweriya şamanisti ra bestiyay, seyd kenê u arê danê. Hetê kulturi ra zi ê dı parçey benê, parçeyo yewıno ki nezdiyê deryay de cıwiyeno, masanê zey fok, balina u morsi tepışeno, pewceno u weno, inan rê vanê tagigmiut yani şarê deryay. Ê parçeyo dınıyo ki herre sero cıwiyeno, ğezalê gırdi seyd keno u inan rê zi vanê nunamiut yani şarê herre. Tayê ki wına şınasniyeno ki ê dı şar u zıwanê cıyay grube benê. Êyê ke bınê nêmadey Sewardi de weşiya xo ramenê bınê namey qawiaraqi de kom benê, ê biniyê miyandê North Slope u Northwest Arctric de weşiya xo ramenê, bınê namey inupiaqi de kom benê. Şaro ke nezdiyê inyupikano u Kanada de cıwiyeno, şarê Ummarmiuti zi rıyê problemanê politik u idari bınê namey inuvialuiti de kom beno. Eskimoyan miyan de İnyupiki şaro tewr dergo, ê İnyupikanê Kanada ra des (10) cm dergêrê. İnyupikanê Kobuki be enbıryanê (ciranê) xoyê rocvetışi bazırgan Postesurê Koyukoni ra veyve u zeweci kerdê. İnyupiki şaro Eskimokiyo peyêno ke be kulturê Ewropayıcanê Sıpêyan ra şınasiyo. No şınasiyayış serra 1890ıne de biyo, ê raştê dinê Xıristiyani biy.

Kulturê İnyupikan[bıvurne | çımeyi bıvurne]

İnyupiki postıka foki ra postali danê payê xo ra. No postalê inan zi post u goştê kospesi (geyigi) ra vıraziyeno. Teberê kospesi de enê postali posta vergi, luwe ya zi porsuğê qutıbi ra zi vıraziyenê. İnan miyan ra kamo ke seydkero, o posta kospesi ra gomleg (paç, içli, qolık) dano xo ra. Kıncê cêniyan de pêş (eteg) zi esto. Paştê kıncanê cêniyan de pıt u tutan rê ceb esto. Kıncê inan pantol, postal, lepık, kulıke u vewr ra çımê xo şeveknayış/sıtarkerdış rê çımşeveknoğ ra yenê pêra. İyupiki qıtubê zımey ra nezi cıwiyenê, uca hetê dari ra zengın niyo. Coka ê goşt u goştê hewyananê deryay zey mase wenê. Heywananê deryay ra ê fok, balina u mors wenê, heywananê herre ra zi ê kospes (geyig) wenê. Cayê inanê cıwiyayışi de zımıstan serd u derg beno, amnan tayn u kılm beno. Coka amnan de tayê vılıkê qıteki veciyenê ro herre ser ê zi inan qerıfnenê, vısnenê u wenê. Teyna balinayo ke ê seyd kenêcı, yew dewe rê yew serre bes yeno. Coka balina nano verêno ke İyupiki wenê. Ê ruwen (run, ron) u goştê balinay pewcenê, wenê u nımnenê ke bedo bıwanê. Mıtbaxê inan ra goştê balina pewciyeno, sole erziyeno ro cı ser u weriyeno. Ê goşt rê vanê ui aq. Çı taw ke goşt pewciyeno o taw ê vanê igamaaqluk, key ki goşt erziyeno ro awa germe ser u wına kemidiyeno (xaşêniyeno) o taw ê vanê igaapiaq.

Nıfusê inan texmin beno ki des u panc henzar (15.000) ra tayn zêdeyo u inan miyan ra teyna dı henzari merdımi şenê zıwanê xo qal bıkerê. Keyey inan dı parçe benê, keyeyo ke miyandê yew boni de weşiya xo rameno, cı ra keyeyo domestik vaciyeno. Keyeyê ke yewbinan ra cıya weşiya xo ramenê hema bonê inan yewbinan ra nezdiyê, cı ra zi keyeyo lokal vaciyeno. Vêrde ra nat İyupiki patrilokalê (picayınê) u hirê u çehar nesıl piya cıwiyenê, wa u bırayê ke zeweciyay ê zi kewnê inan miyan u keyeyo gırd vıraziyeno. Serê keyey camêrdo u ey ra umialik vaciyeno. Ey ra tepeya cêniya cı, keyne u lacê cı yenê. Dinê inan Şamanizmo. Şamanizm Xıristiyanan ra ver dinê Eskimoyan biyo. Ê şamanan rê vanê anatqut. Enê şamani heyatê inan de cayo gırd tepışenê.