Komputer

Komputer.

Komputer yew hacetê komunikasyoni u enformasyoniya.

• Ekran, qertê grafiki u qertê vengi
• Hard disk; fiziki (şexsi) u mantıqi (formatkerdenı) pêser ardenda cı.
• Qertê may (motherboard).
• Mezgdê zeri
• Prosesor, bussi och cayê qertan
• Qlawye u mere (mouse).
• Cayê disketi, CD-rom, DVD-rom, ZIP-drive u USB
• Makina nuştenı, modem, CD u DVD barkerdox (CD/DVD burn)

Tarixê kompitor u ravey şiyayenda cı

• Kompitor: Zazaki dı ména cı hésabê makinayo.
• Sera 2000 verê İsay alimê matematikê ê Çini amordena güle icad kenê.
• Sera 1642 dıma İsa, ju alimê Fransızi bı namedê Pascall, bı amorana makinay hésabi

icad keno.

• Sera 1804 Fransa dı kaxıdê qülqülıni icad kenê.
• Sera 1834 dı İngiltere dı Analytical Engine icad kenê.
• Sera 1906 dı tarix dı sıfte boriy elektron vırazêna.
• Sera 1941 dı Almanya dı sıfte hésabê makinay (elektromagnetik) bı namedê Z3 icad kenê.
• Sera 1946 dı émeriqa dı ju kompitor bı namedê ENİAC vırazenê u na kompitor nezdiyê 30 ton biyo

u hécmê cı ze makinayê hésabê en ercanê ewroyê (sebebê vıraştena ENİAC noyo kı o o bı satalitana qısey bıkero u azmin dı rayê satalitan bımısno).

• Sera 1947 dı émeriqa dı sıfte ju transitor vırazenê u no transistor zi êy kı Müjganeyda Nobeli ê fizik sera 1956 gıroto êy vinayê. Namey nêy aliman John Badeen, Walter Brattain, William Shckley).
• Sera 1968 dı İNTEL ronenê u bı zıwandê 0 (hiç/sıfır) u 1 (ju) kretsi vırazenê.
• Sera 1969 dı émeriqa dı sistemê operatif UNİX (bekçiyê kompitor) vinenê.
• Sera 1971 dı ARPANET icad kenê. ARPANET verê İnternet o.
• Sera 1971 dı İNTEL sıfte mikro prosesor vırazeno.
• Sera 1973 dı ALTO tarixê inasnan dı kompitorê (PC) do sıfte émeriqa dı bı hetê XEROX vırazenê.
• Sera 1975 dı Micro-Soft bı destê wahêrê cı Gates Allen ronenê u sıfte MS-dos icad kenê.
• Sera 1976 dı Apple Computer Company ronanê.
• Sera 1979 dı Apple u XEROX piya gürweyenê u no beno ronayenda Apple Macintoch
• Sera 1985 dı Microsoft proxramê xü yê sıfteyını bı namedê WİNDOWS 1.0 vırazenê.
• Sera 1995 dı Microsoft proxramê WİNDOWS 95 vırazenê u ewro zi WİNDOWS Vista vıraştê.

Kompitorı dı çıhar nakı (generation)

Mabênê serandê 1946 – 1954 dı kampitori zaf gırdi vırazênê u gırdeya nêy kompitoran ze odeyêno. Sebebê cı nêy kompitori bı bori elektron vırazyayê u nêy makinayan dı operatif sistem çinyo u gürweynayena cı zi zaf zéhmet o u komplikeyo (pêmiyan o).

Mabênê serandê 1956 – 1963 dı kompitoran dı tarnsitor gürweynenê u no beno sebebê kompitori benê werdi u qandê xêrê OS (operatif sistem) proxrami bı kompitora réhet gürweyenê.

Mabênê serandê 1964 – 1971 dı qandê xêrê qertê kretsi kompitori rew gürweyenê u héme çiyê kompitor zı benê werdi.

Sera 1971 dı micro prosesor kewno dewre u hécım u gürwey kompitori dıha beno rew. Ewro héla mayê éyni sistemi gürweynenê.

Kompitor senin fıkrêno

George Bolle, kompitorirê zıwan vıneno u nêy rê vanê qodê ASCII (American standard code for information interchange) u bı swêdki vanê ‘Binära talsystemet’ yani: 0 u 1

Nımune: Cêrdı şıma elfabey swêdiyan vinenê. A = 01000001
B = 01000010
C = 01000011
D = 01000100
E = 01000101
F = 01000110
G = 01000111
H = 01001000
I = 01001001
J = 01001010
K = 01001011
L = 01001100
M = 01001101
N = 01001110
O = 01001111
P = 01010000
Q = 01010001
R = 01010010
S = 01010011
T = 01010100
U = 01010101
V = 01010110
W = 01010111
X = 01011000
Y = 01011001
Z = 01011010

George Bolle nêy sıfıran rê (hiçan rê) u jewınan rê name dano 1 = raşt u 0 = çewt. Ju dı kretsan dı elektrik esto u kretsi ju LETE (BIT) o u merdım şeno mabênê 2 (dı) alternatifan ra bıweçeyno yani mabênê 0 u 1. 2 LETE (BIT) beno (4) çıhar weçeynayenı yani: 2 LETE (BIT) = 4 weç.= 00, 01, 10 u 11

8 letey = 256 weç. = 1 byte 1000 byte = 1 kb
1000 kb = 1 Mb
1000 Mb = 1 Gb
1000 Gb = 1 tb (terrabyte)
A = 1 0 0 0 0 00 1

Ju kaxıdê mektubi (A4) 5000 hézar herf, amor u işaret o u o zi keno 5 Kb.

Kompitor senin gürweyena

Zere: Qılawye, mere (mouse), skaner (scanner) CPU: Prosesor, Mezgdê daimi
Teber: Ekran, makina nuştey, operlo

Proxrami

• Sistemê operatifi (SO bı ingiılizki OS)
• Proxrami bini (proxramê aplikasyoni)
• Zıwanê proxrami

Sistemê operatıfi çıçiyo?

Pitoğé/pawané kompitori yan zi zıwanê ciyo. SO qontrol keno ka kamcin zıwan bı kamcin proxramidır qısey keno u ka bı senin babeta pêdır élaqa (komunikasyon) ronenê. SO dıma sera 1960 dı roneya (vırazya). SO qontrol keno ka proxramê nustey makinay, qertê vengi, qertê interneti (élaqay neti), qertê monitor (ekran) u êy çiyê bini senin gürweyenê

Operatif sistemê lokal (méhli)

Peyniyê sera 1970’an dı DOS bı zıwandê şeklana vırazya u nêy dı merdım mecbur bı xü qomando dayê. Ka kompitor sekero u se nêkero. Babet: <dir>

Miyanê serandê 1980’an dı merdım imkanê grafiki rona u gürweynayenda kompitori kerdı bêqod. Fıkrê aliman no bi kı insan rtesım dıha réhet vineno u imkanê grafiki dı dıha réhet gürwey xü dom keno. Yani qandê héme proxram u doküment merdım ikon (dosya) vıraştı. Peyniyê nêy proxraman dı o kı her tım gürweyayê u sitemi qontrol kerdê fına DOS bi. PC dı SO yê sıfteyını (dıma Apple) WIN 3 bi. Merdım şeno no sistemi bı piyaza bıdo pêver. Şimado bıhuwê vacê élaqa piyaz u kompitor çıçiyo. Élaqa cı noyo kı DOS u WIN piya ze piyazi ya qat qat bi. Yani héme hérf, şekıl, amor u çiyê bini ze resım resayê monitor. Gürwe ardoxê kompitori peyni dı sebi, çıçi bi êy nêdiyê.

Nıka mayê WIN XP u WIN Vista gürweynenê u tiya dı SO+grafik éyniyê. U bekçılıxeyda élaqay kenê.

1. Prosesor:

Prosesor

Sürétê prosesorı bı MHz wegêrênê. Ewro şar en tayın (minimum) 1,4 GHz prosesor kompitorandê xü dı gürweynenê. Prosesor ju leteyê CPU o.

Dı (2) qedemedı kompitor gürweyeno:
Letey sere antox: Qererê gürwey u ê düzeni dano
Letey aritmetik: Hésab keno u amoreno.
Frekans: Peymıtenı bı hertz a amorenê. Yani saniye dı çend fıni frekans doş beno. Saniye dı milyonê hertz beno megahertz. Her çendı megahertz kompitor dı vêşi bo, kompitor héndı rew gürweyeno.

Prosesor senin ameyo pêser

1. Letey BUSS (BİU): Enfermasyon, xeber u qodi RAM (mezgdê gürwey) ra ano. Prosesor Élaqa (kominikasyonê) bı RAM’a bı rayê kretzi kı ser qertê may (motherboard) dı estê u cı rê vanê buss bı inana kewno dewre.
2. Letey BUSS: Letey buss enfermasyon u qodi bı dı raya rışeno u no zı her fını dı şeno 64 BIT qontrol bıkero. Raya juwêrı şıno reseno mezgdê cach u uca dı 8 K hécım gêno. Raya dıdını zi şıno reseno CM (Configuring Manager) o zi qodi gürweyneno kı ka prosesor bıgürweyeyo senin enfermasyni bı resno sistem.
3. ALU weçeynayox: Verê qodi CM dı pawenê, qısmê binı ê prosesor yani ALU weçeynayox qereê kar ardenda enfermasyoni dano ka kamcin letey kompitori dıha efektif bıgürweyo.
4. Nımıtox (buffert) u qodwendox: Ju nımıtox mualumat gêno u şıno pey qodan gêyreno. Êy qodi kı nımıtox gêyreno qodê kı bı ALU weçeynayox beli kerdo. Nımıtox, qodê ALU weçeynayoxi deşifre keno u dıma açarneno qodê proxramiö kı proxram bışo êy mualumati aritmetik u mantıqi bıwano u bızano.
5. Letey ca vırnayenda amori: Heger desimal u ca vırnayenda amoran bıwazê vırnê, mesela: 33,3 gerek bırışê ju spesialist u nêy rê vanê prosesorê ê zere u êy rê zi vanê ‘letey ca vırnayenda amori’.
6. ALU’yê amorê cıtı: No leteyê kompitori dı, mualumat dı (2) lete dı yani aritmetik u mantıq dı héme enfermasyon bı ‘cıtamor’ o. Her lete 32 bit’a enfermasyon şıno reseno qodwendoxı. ALU gürweyê xü bı mualumatana ano ca. No mualumati CM ra yeno u CM zi ze kıtabo u cırê vanê ‘defterê sicili’.
7. Mezgdê cach qandê enfermasyoni: Êy dı héb letey yani aritmetik-mantıq u letey ca vırnayenda amori xeberê en peynêyêni rışenê kompitor CM. Cüwab u xeberê en peynêyêni bı leteyê buss (BİU) rışenê RAM, yani mezgdê gürweyê kompitori.

2. Mezgdê zeri:

RAM

Gırdeya mezgdê zeri qerer dano ka çı rew kompitoro bıgürweyo u çend hébi program merdım şeno éyni wextı akero. Nêy rê bı ingilızki vane RAM (Random Access Memory) yani mezgdê gürwe. Çıçax kompitor serdo (gürweyeno) no mezgı qererê surety dano. Peymıtena sürétê ney zi bı Mb (megabyte) peymenê. Ewro normal her kompitori dı normal 512 Mb, 1 GB u 2 GB biyo normal.

3. Mezgdê teberi:

Yani mezgdê daimi. Merdım bı GB wegêreno. Qandê mezgdê teberi merdım şeno hard disk, disket u CD/DVD ze nımune bıdo. Mezgdê teberi bı no şekla gürweyeno:

• Hårddisk: 20 Mb ra destpêkeno héta Terabyte (TB) 20.000.000.000.000.000.000.000.000.000.000.000.000.000 Byte = 1024 GB. Zaf rew gürweyeno u malê bar kerdenı niyo. Yani HD kompitori dı sabito.

O kı en vêşi gürwera hézkeno, hémal u narkomanê gürweyo hard ju kompitori dı hard disk o. Pilqakê kı zerey hard diski dı bı süréta (kı merdım nêşeno bıvino) doş benê, çıçax kompitor serdıro u gürweyeno o zi doş beno. Nêy pilaqi uni ca biyê kı 1000 fınê zi fire nêdano. Dergeyda serey wenden u nuştenı. Qılaweya pilaqa zeydê muyê serey ju merdımêno.

Pilaqi, letey bini mühimi ju bê hawa qütiyê metali miyanê hard diski dı nımıteyo. Qandê kı nêy letey u pilaqi hésar (ğesar) nêvinê. Heger ju toz (kı merdım bı çıme nêvineno) şeno hard diski dı puç kero (HD-krasch).

Bınê HD dı ju qertê kretzi esto u êy rê vanê (qertê mantıqi). No qertı komando kontrol qertê HD ra gêno u no zi dıma kontrolê OS (operating system) ravêreno. Qertê kretzi HD zi kontrolê pilaqan keno ka êyê raşt u bı daimi süréta doş benê.

Pilaqi zerey HD dı 8 qat bi filmê magnetika gıroteyo. Qılaweya nêy magnetik filmi 0,1 milyonê milimetreyo. Kapasitey HD pilaqa sero. Vêşi pilaqi beno vêşi mezgı.

Dı sere

Mekanizmayê ê serey wendenı/nuştenı pilaqan serdı gêyreno ga ga şino verni ga ga şino pey. Yani serdı pilaqan dı her tım gêyreno. Qandê kı ser nêy pilaqan dı ray estê u nêy rayan ser dı enfermasyon arê benê.

Her pilaqi ser dı, dı (2) hébi serey estê ju qandê wendenı u ê dıdını zi qandê nuşteno. Çıçax proxramê kompitorê ma OS’i komandoyê wenden u nuştenı dano, OS zi komando dano qertê kontrolê HD u o zi bı rayê kretzi emır dano qertê mantıqi u vano FAT’ê (file alloccation table) hewanı biya tiya. OS miyanê FAT’i dı enfermasyoni waneno u ka kamcin kluster miyan dı nêy enfermasyoni estê yan zi qeyıd bê.

• Disket: Ju disketi dı 1,44 Mb ca gêno. Ercano, standardo, werdiyo u mezgdı tayın ca gêno. Yawaş gürweyeno.
• CD-Rom: (Read only memory) Héme ca dı standardo, mezgê cı gırdo u zaf ca gêno, rew gürweyeno, ercano u teqrıben nezdiyê 700 mb ca gêno. , stryktåliga, små-stor lagringskapacitet, billigt. 2 Gb.
• DVD-Rom: (Digital video disc). Zeydê Cd-romiyayo, rew qayıt keno, merdım şeno vaco dısketê wextê ê newiyo, mezgê cı zaf gırdo zaf ca gêno.

Monitor (ekran) u qertê grafiki

• Qertê grafikê rengin ê sıfte namey CGA (Color graphic adapters) nayê paya. Grafikê nêy ekrana hetê mısnayenı zaf xırabi biyê. Mısnayena qalitey cı 4 ra hé 16 biyo. Nêy ekranandê CGA dı hetê érda (duz, raşt) 200 cıxız (xeti) esb biyê. CGA signalê digital kard ardên. • Qandê enfermasyon dıha weş ekran dı bı aso merdım ekranbê do newe di u êy rê zi namey VGA (Video grahics array) nay paya. O kı ekranê VGA rê reng u şeklê rınd dano qertê grafik VGA dano. VGA bı signalanê analoga gürweyenê. Signalê digitali açarnanê nivoy (qedemey) enerji u no enerji qererê rengi dano. Qertê grafiki VGA ser dı bı namedê DAC-kretz (Digitalto-analog-converter) ju kretz esto u no kretzı signalê digitali açarneno signalê analog. Şeş model ekrani estê u qandê nêy zi babet babet qertê grafiki estê. Êy ekranê kı naskerdeyê, nêyê:

CGA: (Color graphic adapters)
VGA: (Video grahics array)
LCD (liquid cristalls display) kristali serbest gêyrenê.
Plazma: (Plasma display panel)
Projektor
Ekranê SED (Surface-conduction electron-emitter display)
OLED (Organic light-emitting diode)

Mere (mouse)

Mere (Mouse)

1. Güle: Çıçax ma bı mereya hetê çep u raştiya héreket kenê ju mekanizma miyanê mere dı güley plastiki doş keno. Ju qol kışt ra ju qol sı peyni ra no merey doş keno. Doş biyayena cı zi ser héreketê madıro.
2. Ékıs: Çıçax mere héreket keno o bı êya piya dı (2) hébi ékıs zi héreket kenê. Nêy 2 ékısi, bı şeklê 90 derece zeredê mere dı bı pêya grêdayeyê. U nêy güley çarnanê. Çıçax merdım mere anceno çep no ekısan ra ju kewno dewre u sinyali dano kompitor u éyni çi, çıçax ma merey ancenê peyni o çax zi sinyal şıno kompitorı.
3. Tekerê ékısi: Her ju ékısi serdı ju tekerı esto u nêy tekeran ser dı zi ju metal kontak
4. Tekerê élaqay: Her tekeri serdı qandê kontaxı ju susta (yay) esto. Çıçax tekeri doş benê u éleqey nina bı metal kontaxan dı vırazêno u nê zi dıma resenê sustayan u N3ey sustayan ra enerjiyê signali vırazênê. Çend signal reseno kompitor, maneno ser héreketê mere u sinyalan. Çendı dur mere héreket bıkero, héndı zi sinyali vırazênê.
5. Qabloy merey: Bı xêrê qabloy merey sinyali şınê resenê kompitor. Ju proxram miyanê kompitori dı nêy sinyalan açareneno komünikasyon u frekans. Ka mereyo çıçi wazeno u çend héreket kerdo u bı kamcin istiqamet şıno u ka o yo çıçi wazeno vırazo. U nêy héreketi ma monitor (ekranê) kompitori dı vinenê.
6. Qümçey: Ma çıçax dest danê kümçey merey ser sinyali şınê resenê kompitor u ju proxram kompitori miyan dı waştena ma açarneno zıwanê kompitori u vano ka mayê kompitori ra çıçi wazenê. Éleqey na waştena ma zi giredeyeya mayo. Yani ka kamcin qümçe ma ıngışt na ser.

Gırey xetan (network)

Qandê çıçi ihtiyacê merdımi gırey xetan esto? Merdım wext u perey ra qezenc keno. Qandê çıçi merdım gırey xetan gürweyneno? Merdım wext u perey ra qezenc keno.
Rındeya cı / Xırebeya cı
Babet babet gırey xeti

Rındeya cı

• Gırey xetan çıçiyo?: Dı (2) yan zi dıha vêşi kompitor gırêdayeyê pêyê. Şenê pêdır komünikasyon (élaqa) ronê u pêdır qısey bıkerê.
• Fınêdır merdım şeno bıreso bol cayan u enfermasyon rew vıla beno.
• Vıla biyayenda enfermasyon kesirê nehéqey nêkeno. Éyni enfermayon reseno héme ca. Yani zeydê enfermasyonê qısey niyo. Fek ra fek enfermasyon nêvırêno.
• Enfermasyon reseno merdımi raşti rê. Êy kı éleqa cı çinyo nêşeno bıreso enfermasyoni. Yani enfermasyon tenya şıno adresê raşt.
• Bo ercan o u zeydê posta u telefona niyo.
• Fıkır, proxram, müzik, fılm u héme çi pare beno. Server dı babet babet proxrami qeyitliyê. Proxramê gırdi, makiney nuştey héme server dı qeytliyê. Kompitoran dı kapasitey mezgı gırd o (vêşiyo).
• Gürwe efektivo. Yani gürwe rew vırazêno u administrasyon (gürwey pêserarden) dıha rehét o.

Xırabeya cı

• Bol réhet xeti şenê xırabe bê u nazik o. Çıçax barê serverê hetê trafikê kompitoran bol beno se, kompitor şeno bıcemıdyo (vındero).
• Fınê dı héme çi erinayen vayo. Zekı konsulti, proxrami héme kompitoran rê qertê gırey erinayenı u êy çiyê bini.
• Gürweyoxê gırey xetan vinaeynı u cı rê gürwe dayenı zéhmet o.
• Riskê ciyê gırd o yo kı virus şeno rew vıla bo u nêweşeyda xü bısawo kompitorandê ê binan.

Dı (2) tip gırey xeti estê: Cografik, bı sınor u bê sınor.

LAN – Local Area Netvork (gırey xeti ê meydanê méhli)

Miyanê ju apartmanidır, bê modem u fiziki kompitori gıredayey pêyê.
Rew u lez enfermasyon çerx (doş) beno.
İmkanê do gırd fineno merdımi ver. Proxramê héme serveri merdım şeno pare kero.

WAN – Wide Area Network (gırey xeti qandê alemi)

Hetê coxrafiya gıredaye niyo. Qandê nê gırey xeti zi gerek proxram, modem, ADSL, Broadband (inreneti dı hécmê newe), bıbo. Tayın nımuney:

Xetê telefoni ra gırey - ADSL
Xetê telefoni ra gırey - VDSL Qabelo-TV-gıre– DOCSIS
Éleqa bı rayê elektrik
Bê qablo hawara gırey - WLAN
Bê qablo hawara Broadband (broadband Internet access) - 3G WIMAX.

Topologiye gırey xetan:

Senin kompitori gıredayeyê pêyê.

• Gırey bus (otobos)

Namey bus topologi şeklê cı ra yeno. Yani kompitori zeydê ronıştenda otobosı gırêdayey pêyê bu topologi dı dı (2) poçi estê. Yani zeydê otobosiya ju nışten êbin zi war amayeno. Peyni u verni terminatoriyê u zeydê bewnokiya (éyne, neynık) o, héme tarifki pêrê mısneno. O kı şar bol gürweyneno bus topologiyo u o zi en şenık gırey méhliyo (LAN) (gırey werdiyandı o kı bol trafikê cı çıniyo u héme çi bı qabloya gıredayey pêyê. Nêy dı teriminator esto, sebebê cı paziti vınderno u çewtey bıbo se vinayenda cı zéhmet o

Rındeya cı

Sistemê cı rew gürweyeno.
Vıraştena cı bol ercan o u bol qablo nêşıno cı.
Çıçax trafik tayno gürweyena cı lez o.

Xırabeya cı

Bı pêya gıredayenı dı bol nazik o.
Çewtey qebul nêkeno. Çewtey dı şeno héme sistemi biyaro war.
Çıçax trafik vêşiyo bı lez nêgürweyeno.
Çıçax gıreydı çewtey vıcêno héme sistem vındeno.
Çewtey (érıza) vinayenı zéhmet o. Çıçax kompitori ser 100 hébibê gerek merdım sistemi rê desteg vırazo, yani ‘repeater’rono.
O kı merdım tawsiye keno gerek kompitori ser 50 nêbê.

Çımey

• Kıtabê Faruk İremet "Allmänt IT" (bı Swêdki). Swêdki ra çarnayox: Faruk İremet