Koyê Anadoliya Zımey

Koyê Anadoliya Zımey, Koyê Pontusi ya zi Koyê Deryay Siyay (pê zıwanê Tırki: Kuzey Anadolu Dağları ya zi Karadeniz Dağları) koyê ke sinorê Deryay Siyay de dormey deryay ra yew paralel vırazenê, êyê. Nê koy orojenezi ra tepeya veciyê miyan û hetê ğerbi ra rocvetışi sero wıni name benê Koyê Köroğlu, Koyê Ilgazi, Koyê Küre, Koyê Caniki, Koyê Köse, Koyê Giresuni, Koyê Rocvetışê Deryay Siyay, Koyê Mescidi, Koyê Yalnızçami, Koyê Teceri, Koyê Mercani, Koyê Allahuekberi. Koyê Anadoliya Zımey warey Erzurum-Qarsi ra pê Koyanê Palandökeni benê yew be Koyanê Anadoliya Rocvetışi.

Tarix[bıvurne | çımeyi bıvurne]

Koyê Anadoliya Zımey ermey (polê) koyanê Alpiniê ke orojenezê Alpini ra tepeya veciyê miyan û zımey Anadoliye de ca gênê. Zemano mezozoik de parçey bınê Okyanusê Tetisi ke zımey û verocê Anadoliye de ca gırewtê be malzeman pırr biyê. Peyniya Mezozoik ra tepeya enê malzemey çewt biyê û veciyê awe ser. Oligosen ra tepeya orojonezê Alpini gırewto tewr halê xoyo şıdetın, herrê zıme û verocê Anadoliye be şıdeti biyê çewt û berz. Berziyayış raveri Koyanê Anadoliya Zımey de başle kerd, dıma zi Koyanê Torosi de veciyê. Koyê ke veciyê miyan, peyniya Tersiyeri û serrê verên ê Kuarterneri de reyna berz biyê. Koyê ke pêro piya berz biyê Oligosen de, demê Neojeni de quwtanê teberi de ê kınıtê. Peyniya Miyoseni ra zi Xeta Fayanê Anadoliya Zımey zi başle kerd parçe bê. Caê ke eraziyê Mezozoiki hakımê, zey Koyê Ilgazi siyê metamorfiki (yani siyê ke şekıl vırnao), siyê graniti, Koyanê Köroğlu de zi siyê andeziti estê.

Letê Koyanê Anadoliya Zımey[bıvurne | çımeyi bıvurne]

Koyê Anadoliya Zımey hirê letan ra yenê pêra. Koyê Rocvetışê Anadoliya Zımey, Koyê Ğerbê Anadoliya Zımey û Koyê Miyanê Anadoliya Zımey.

Koyê Rocvetışê Anadoliya Zımey[bıvurne | çımeyi bıvurne]

Tewr koyê berzi hetê rocvetışi de ca gênê. Cokao ke koyi zaf berzê tiya, Koyê zey Koyanê Kaçkari de cemedi estê. Berziya koyan şiyayış û ameyışê merdım û wasıtan kena zor. Rayanê berzi ra tuneli a benê ke merdım û wasıtan bıvêrê. Raya Zigana 2023 metrey dergo ke Rocvetışê Deryay Siyay bestena zerrey Anadoliye. Raya Bırsımi tiya de estbiya zemanê veri de, uca vırnao û kerdo tunelê Zigana. Ena raee raya ticariya ke Trabzoni bestena İran. Kınarê deryay de Koyê Rize û Giresuni estê. Koyê Kaçkari tewr koyo berzo tiya de û 3,937 metre berzo. Koy tede vêşêr 3,000 metre ra berzê.

Koyê Miyanê Anadoliya Zımey[bıvurne | çımeyi bıvurne]

Berziya koyan miyanê zımey Anadoliye de benê nızm. Koy ke benê nızm, izıne danê ke ware û hêgay bê. Coka eraziyê nızmi zaf estê tiya û merdımi wayirê hêganê. Miyanê zımey Anadoliye ra zerrey Anadoliye rê şiyaene asanê (qolayê). Coka zi Samsun ke tiya dero, tewr sûka gırda. Koyê miyanê zımey Anadoliye 1,000–1500 metre berzê. Nê koy bınê Koyanê Caniki de benê grube. Aluvyonê ke Royê Qızılirmaqi û Royê Yeşilırmaqi kırışenê tiya, dormey deryay de deşta gırde vırazenê û kınarê deltayan ancenê zerrey deryay, kenê hira.

Koyê Ğerbê Anadoliya Zımey[bıvurne | çımeyi bıvurne]

Letê ğerbi de Koyanê Rocvetışê Anadoliya Zımey ra nızmêrê, koyanê Miyanê Anadoliya Zımey ra zi berzêrê. Tiya koy benê hirê rêzi û paralelê kınarê deryay ra dergiyenê. Hetê veroci de Koyê Koröğlu, hetê miyani de Koyê Ilgazi û hetê zımey de Koyê Küre estê. Ca be ca koy benê hira û teng tiya de, deşti zi miyanê koyan de estê. Taê deştan deştê Düzce, Bolu û Kastamonuê.

Dari, vaşi û vıli[bıvurne | çımeyi bıvurne]

Vaşê berzi: Kınarê deryay ra heta 250 m berzi vaşê Deryay Sıpêy ra vaş estê, maki û psodomaki estê.
Bırr be daranê hira-velgınan: Heta 1200 metre bırri estê ke dari be velganê hira estê. Heta 600-800 metre darê be sıx velgan estê.
Bırrê pêroyi: Miyanê 1000–1500 m. bırri be daranê hira-velgınan û derzın-velgınan estê. Dari kewtê temiyan tiya.
Bırrş be daranê velganê tengan: 1200/1500 m ra heta berziya 2000 me dari be velganê dergan estê. Nê dari şenê hewao serdın de zi yaşıl bımanê.
Vaşê Alpini: Caê ke 2000m ra berzê de, bilxasa Rocvetışê Deryay Siyay de vaşê berzi û çayırê Alpini estê.

Tesirê Koyanê Anadoliya Zımey[bıvurne | çımeyi bıvurne]

Koyê Anadoliya Zımey bilxasa hetê rocvetışi de kınarê deryay ra berziyenê û zaf berzê. Coka zi nê koy taê çiyan vırnenê. Tesirê nê koyani şenê wıni liste bê:

Coka ke Mıntıqay Deryay Siyay de koyi zaf nezdiyê kınarê deryay ra berziyê tipanê kınarê deryay ra tipê dergi asnê.
Teberê korfezanê qıtekan de dormey deryay raştê, duzê. Deşta Çarşamba, Deşta Bafra û Nêmadey Sinobi çewtanê gırdan vırazenê.
Şeridê kınarê deryay zaf dengo.
Cokao ke kınarê deryay tengo, merdımi dormey deryay de biyê arê, weşiya xo ramenê.
Hêgay û herrê ke merdım şeno cıte bıko zaf tengê û kemiyê. Coka zi merdımi deryay ra çiyê vecenê, wenê. T
Vartışi koyan sero estê. Coka zi kınarê deryay de vartışi zaf benê, varıt zaf varenê. Tırkiya de vartış tewr zêde tiya de beno. Riza Tırkiya de rêza yewıne dera be vartışê 2400 mm/serre.
Tesirê deryay tek teyna kınarê deryay de asenê. Hewaê nemımi nêşenê bıresê verocê Koyan û verocê koyan de vartış kemi beno. Peyê Koyan de iklımo serdın başle beno, Gümüşhane û Bayburt de.
Letanê Rocvetış û Ğerbê Deryay Siyay ra zerrey Anadoliye ra resayış zoro. Miyanê Deryay Siyay de koy zaf berz niyê, coka zi tiya ray estê, merdım şenê bıresê zerrey Anadoliye.
Royê zey Sakarya, Qızılirmak, Yeşilirmaq ke zerrey Anadoliye ra resenê Deryay Siyay, koyan parçe kenê, xo rê ray a kenê miyanê koyan ra.
Eraziyê ke koy tede zaf estê, hetê nıfusi ra taynê. Merdımi zaf çıniyê.
Eraziyê ke çewtê û koy zaf estê, hêgay çıniyê, merdımi ziraat zaf nêkenê. Trabzon de 185, Rize de teyna 41 traktor estê û nê dı wılayeti Tırkiya de hetê rêze ra peyênê.^[1].