Perso şarın
Perso şarın, yew terimo seba şarperweriye ra qandê persan rê gureniyeno ke dakewto gırdê cıgırayışê şaran. Be xısusiyet ra fıkır û doktrinê sosyalistan de vêniyeno. Perso şarın mıxabıni sosyalizm û komunizm ideolojiya de, meseleyê siyasi û sosyaliyê ke şarperweriye eleqedarê îfade keno. No mewzu, heqê şariyê xoserdayışi, eleqeyê şarperweriyey û sosyalizmi, û rolê şınıkê karkerê ke xebatê azadiya şaran de ca gênê.
Çımeyê ci û averşiyayene
[bıvurne | çımeyi bıvurne]Konseptê Persa şarıne serra 1800ine û 1900ine de, wexto ke sosyalist fıkırdarê mıliyetperestiye û tesirê xoyê şınıkê karkerê beynelmıleli sero fıkıriyayene veciyê meydan. Nê mewzu de rolê muhimi nê kesan kerd:
1. Karl Marks û Friedrich Engels: Eke çekuyê "Perso şarıne" nêkerd zi, Marx û Engels nuştışanê xo de, mesela "Komunist Manifesto" (1848) û "Prensibanê Komunizmi" (1847) de heqê şaran û meseleyê şarperweriye sero vinderd.
2. Vladimir Lenin: Lenin, bıvajê nuştışê xo "Heqê Şaran ê Xoserdayışi" (1914) de teoriyê Persa Şarıne rê îstıkaranê muhiman kerd. Ey va ke sosyalisti ganî heqê şaran ê xoserdayışi rê wayiriye vejê la hem zi yewbiyayışê şınıkê karker ê sinorê şaran sero aver bışê.
3. Joseph Stalin: Stalin zaf nuştış ê xo, bıvajê "Marksizm û Perso Şarıne" (1913) de no mewzu sero vınderd. Ey, çerçeweyê sosyalizmi de heqê şaran naskerdışi muhim vıni la hem zi xeterê mıliyetperestiyê burjuvazi ra duri vınderdışi sero durışt kerd.
Meseleyê muhim û munaqeşeyi
[bıvurne | çımeyi bıvurne]Perso şarıne çend mesele û munaqeşeyanê muhiman îhtıwa kena:
1. Xoserdayene: Heqê şaran ê ke bê mudaxeleyê teberi an zi bê dominasyoni, aye siyasi, ekonomik û kulturê xo rê xo bıreyni.
2. Beynelmıleliyene vs mıliyetperestiye: Hedefa sosyalizmi ya ke şınıkê karkerê beynelmıleli piya bıgureyni û rastiyê hereketê mıliyan û hisanê mıliyan.
3. Rolê şınıkê karker: Munaqeşeyê ke şınıkê karker ganî ver bi xebatanê azadiya şaran şêro yan zi xebatê sınıfi û pêverabıyayışê beynelmıleli sero bıgureyno.
4. Xoseriye û federalizm: Çıturi mışa heq û arzuyê şarê ciya-ciyayan, dewletê sosyalist an zi federasyoni de ca bıgêrê.
Eleqeyê ewroyêni
[bıvurne | çımeyi bıvurne]Perso şarıne, mıxabıni munaqeşeyanê siyasi û sosyali yê ewroyênan de
Sosyalizm de
[bıvurne | çımeyi bıvurne]- Social Democracy and the National Question ra Vladimir Medem serra 1904ıne de
- Social Democracy and the Nationalities Question ra Otto Bauer serra 1907ıne de
- The Nationalities Question ra Rosa Luxemburg serra 1909ıne de
- Theses on the National Question, nuştê Vladimir Lenini serra 1913yıne, vıraziyayo yewbın serra 1925
- The Problem of Nationalities, Babê 39iyo ke Leon Trotsky ra History of the Russia Revolution Volume 3: The Triumph of the Soviets
- Marxism and the National Question, yew broşuro ke Joseph Stalini serra 1913yıne de çarnayo, Marksizm de madê û hekatanê şari sero
- Zur nationalen Frage in Österreich, ew makaleye ke Alfred Klahr serra 1937 de vuriyayo ser Austria
- On the Question of Nationalities in Ethiopia ra Wallelign Mekonnen serra 1969ıne de çarnayo