Terteley Qoçgiriye

Terteleyê Qoçgiriye

revolt

Letey obceyi	Tırkiya de qetliamê Kırdasan
Dewlete	İmperatoriya Usmanıcan
Herun	Sêwaz
Deme	17 Hezirane 1921

Cürüm Erebkiyo u Tırkiyê xo suço. Made kelıma nianêne çinna. Cereme yi Erebkiyo. Tırkiyê ceremi ‘ceza’o. Cereme bedelê cürümio. Jüanê (zıwanê) made cırm esto. Tırkiyê cırmi rüşveto. “Cırm danim mamuron ke kara ma bıvinê, qeyretê ma bıkırê.” Erebki de na kelıma esta, çinna nezon. Mırê heni yeno ke kokê cereme bo (be) cürüm ra Kırmancon(Zaza) cırm peyda kerdo. Ni maney ra ber, jü manê xowo do bin esto. Cırm; manê xo Tırki de ‘vergi’yo.

Aşirê Seydon sonê Kamax, Egın, İlıç, Quruçay ra mal, mılk, çı ama desti ver, be zora cênê, anê. Aşiri na ardene rê vanê cırm. Taê nay rê vanê öşür. Huquqê aşiran de ni herdi herdê Seydanê. İyê ke ni caan derê, bınê şiya aşiran derê. Aşiri inan rê wayir vecinê, verrayi (ki) inan ra cırm guretene heqa aşirana.

Aşiron dewi mabênê xode bare kerdê. Zêdıri paiji waxtê cüni de sonê, cırmê xo cênê yenê. Tırki be rajiyina nedanê. Aşiri ninon tersnenê, heni cênê. Mecbur ke nemandi, keşi neçisenê. Seydon miyan de Bolıci, jüyi Resberi (i wayirê aşire niyê, inan rê vanê ‘qara taxımı, resbero parşyüeqalın’) nesonê cırm. Zobina aşiri têde sonê. Bolıci, resberi serba aşiron vanê, ni neheqê, caê bigani de sonê, mal o mılkê mêrıkon kelepur kenê, anê. Na gunakariya, neheqiya. Ni cırm, öşür nevanê, kelepur vanê. Kelepur Tırki de ‘yağmalama’o. Aşiri na kelıma nianê jüanê xo ser. İ, cırm, öşür vanê. Cırm guretene heqa inana. Çıke Tırkê ni herdon bınê huquqê inan derê. Çıke Tırki bado amê – ardê ni herdon. Ni dewi, dewê Hermeniyanê, dewê Kırmancanê (Zaza).

Şıx Hesenon bo Seydon bıraê, jübini ser tıfang ercenê. Şıx Hesenon zêdıri Kırdaski qısey kenê. Qoçgirıci Şıx Hesenanê, Kırdaski qısey kenê. Alsêr efendi mektebê Askeri Rüştiye wendo. Eskeriye nekerda. Urısi ke amê Erzıngan, leê ninan de koto gurê (mamuriya levazımi kerda). Urısi amê, Zeranıge de mal do arê. Mı homa nekerdo raşt ama ez vaci, Alşêri ni ardi ni caon. N.Sevgen vano, Alsêri perê Uruson tırtê, remo. Bırazaê xo (Bergüzar Şahin) vano, nê nê! Urıson xainiye kerda, dı teğmenê Tırkon dê duzağe ro ke bıçiserê (bıkisê). Alsêri neverdo, a rü ra Urusi ca verdê, cêro ya dewe. M.K. pasa Erzurum de camat dano arê. Kono rae, sero Sêvas. Ş.S. Aydemir kıtabê xode vano, Pasay rê vane; ‘gerre ama, vanê raa Sêvasi de Kırmanci (Zaza) konê raa to ver, to çisenê, meso’. Ş.S. vano, pasay soferê xore vat, ‘kam kono rae ver, cıkuyo, to qe mefınde’ Merdımanê xo gêno, sono. Bado işiyaym pê, kes nekoto ver. Qoçgirıci zobina vane: ‘Alsêr koto araba ver do, fındetene. Ardo war, cırê vato ‘to ni caan de çı fetelina?’ Oyi vano, ‘na dewlete endi biye khan, gawıri herdanê ma cênê. Ezo dewleta newiye laik, modern peyda keri’. Alsêri vano ‘eke niao, eji qeyretê to bıkeri.’ Rae dano ya, rusneno.

Alsêri katıbiya Heyder Begi kerda. Heyder Beg bo Alsania lacê Mıstafa Pasayê. Qoçgirıci ninon dest de gerinê (berbenê). No Mıstafa Pasa sunni biyo. Ümraniya ra jü şiyo hatê Erzurumi (taê vanê Van, taêyi Pötürge) yew laikê bêkesi gêno, ano keno weiye. No laik cêreno ya, beno Alevi. No laik beno pil, Qoçgirıcon ser de beno Mıstafa Pasa. Qoçgirıci gerinê, vanê neheq bi. Derebegiye dıma bi. Serba iy wes nevanê. Ni aşiron danê arê, vanê, bêrê, ma Tırkon meverdime herdê xo. Kılitanê Dêsımi bıcim xo dest. Alsêr vano, ‘sıma be hokmatia neşikinê, sıma thaba nezanê, reet fınderê’. Nişikino ninon bıtexelno. Sêr keno, aşiri ninon dımaê, oyi kono miyan. Ninan rê vano, ‘ez zanon, sıma neşikinê ciyê bıdewesnerê, sıma mı kenê ni kay miyan, peyniye dey meremerê, mı teyna meverderê!’

Zera de tıfang ercino. Qerargahê eskeron Umraniya (İmranlı) dero, Qoçgirıci xebere rusnenê, Xozat ra Pulur ra esker wazenê. Xozat ra kes nesono, Pulur ra phancsey ra zêde esker danê arê, sonê. Nae ser Alsêr na şiire nusneno: ‘Ovacığın aşireti / zapteyledi memleketi’.

Mart 1921 de Seydan de Sêllasori, pilê aşiron, ağleri têde dinê arê, sêrê Qoçgiriye. Vore zafa, be lekanana sonê. Rae de Aydınê Usıbi (Mexstan ra Sêllasoro-iştiriyê Askano) nahiya müdüriyê Quruçayi gêno pê. Ano leê ağleron, vano, mı heşiro de hewl gırot pê. Be merıkia kayê xo keno. Ser ra fotere veceno, nano xo ser ra vano, ‘ez endi qeymaqamon.’ Nano merıki ser ra, pers keno vano, ‘fotere sıkina mı ya sıkina niy’. Be fotera qail nebeno, tereg bırneno, nano heri ser ra, vano, ‘va tenei her qeymaqamiye bıkero’. Ağleri mıradinê Aydın ağay ra, vanê ‘heşirê towo, serefê mêrıki de kay meke, oyi isano, oyi ciamordo. Çisena, bıçise, şerefê mêrıki de kay meke!’ Nae ser Aydın ağa niy verdano ra. Taê vanê, peyser no heri ra, heni rusno.

Ni sonê Quruçay. İsanê Quruçayi ninon kenê meyman, vanê, ağlerenê, ita de arışiyerê, heni sêrê. Ninan rê sogıson kenê (tersene). Aydın ağa vano, ma naca ra dot neşikinim sêrim, vore zafa. Dormê xode sêr keno, mal mılk zafo, vano, ‘ez cırm don arê, cêron ya peyser.’ Çolax (Sêllasoro, iştiriyê aslaniyano) vano, ‘eji cêron ya.’ Ni konê Quruçayi miyan, cırm danê arê. Peyser cêrenê ya. Taênayi Ümraniya ser de konê rae. Hokmat xebere gêno, esker rusneno ninon ser.

Kırmancê (Zaza) ni caon (dewê Kırmancon (Zaza) zaf biyê na hat de) xebere cênê, esker yeno, malê xo danê arê, Puluri ser de remenê. Fırati ser de pırdê Terkilohi esto, iyê ni pırdi ra ravêrê, heni sêrê.

Eskeri inan ra ravêr pırd gıroto. Se ke dewıci amê, eskeron ni têde qır kerdê (25/3/1921). Dergiya Genelqurmayi de no qal nusiyaiyo. Vanê, ‘ma nezanıt dewıciê, ma va, qa eşqiyayê ke Dêsımi ra amê.’ Ni dewıcan ra taênani derê Zoği de (zoğ kerdene: çerme rütene) cênê pê, çerme rünê. Aydın ağay o Çolaxia semsêr remenê nejdiyê Arapgiri de ‘geçıt’ vinenê, aca ra cêrenê ya, yenê. No qali a dergiye de esto. Vanê, ‘qe ma viri niama ke ni semsêr remenê. Ma va, ni pırdê Terkilohi ra vêrenê ra, yayi Erzıngan ser sonê. Ma raa ninon ni caan de pitêne.’ Dewê Kırmancon (Zaza) têde vêsnê, kerdê thal. Enver Gökçe seba i dewun şiire nusneno.

Hatê made vanê, aşiri ke diyê arê, sêrê Qoçgiriye, têdınon mordemê xo dê arê, zê eskeranê Tırkon taylım do kerdene. Be eskeranê Tırkan’a kayê xo kerdo. Taylım de ni qıseyan vanê, ‘tüfek bila, hop omza, istiqamet qarargahe Ümraniya zart zurt zart zurt. (eskere Tırkon thıtrınê, zart zurti aca ra yeno.) Jü Sêvasıci va, mayi na xebere zanim. ‘Na seba eskeranê sıma Tırkon vata. Be sımawa kayê xo kenê, vane, ‘i vahşiyê thırrıni çı zanê eskeriye çıka.’

Qoçgirıci remenê, yenê Pulur, veyvıkon danê Seydu, veyvıkon cênê. Eke ef vecino, cêrenê ya, sonê. Alsêr efendi Seydan de mano. Hokmat Alsêr efendi wazeno, zaf konê dıma, ağleri nedanê. Sono Şıx Hesenon (Abasıcon) miyan. Aca de çişino. Tertelê Qoçgiriye dıma usulê cırmi vurino. Endi kam çhek gêno xo dest, sono dano pıro, ano. (hêfon cênê)

Öşür ‘devlet’e gêna, ni Kırmanci (Zaza) xo çık vinenê ke öşür danê arê? Devlet xercê kentano. Kentan de taşil biyo. Kentê Kırmancon(Zaza) nebiyê ke. Kırmanci(Zaza) devlet çıko nezanê. İnon öşür nedo devlete. Devlete nişikina ninan ra öşür bıgêro. İyi vanê, o ke devlete be mawa neşikina, ma öşür arê dim. Devlet xercê kültürê Kırmancon(Zaza) niyo.

Domaniya mıde ma şiyêne bukê Pardiye de (Pardiye Vacuğe de dewa ağaana-dewa ma, dewa resberana) owe kerdêne xoro. Pardiye ra, Qızıxe ra, Burnağe ra domani amêne, ma aca de reştêne jübini. Pardicon miyan de mara gırsi esti biy. Wandoğ biy. Dewrimci biy. Pardiye ra cema sani (ma cema sodıri ra şiyêne) jü laiko de qıckek amêne. Zaf qıckek bi, hende pusqıle bi. No ke amêne, i wendoği uştêne ra. Lao, vatêne, ‘urcerê Muzur ağa ama’. (laiki de kayê xo kerdêne). Ma sas biyêne. Ma vatêne, qe nia hende qıckek ağa beno? Ancia jü dewe de ez maymanon. Laik mıra qıco, çêber ra kot zerre. Pi uşt ra, laik ama, nişt ro. Pi homa nişt ro. Laik sono teber, yeno. Ancia a qeyda. Mı va, ‘nê, to çaê lacê xo verra urcena ra?’ Va ‘ez ra meurci, kes neurceno ra. Raurci ke ağaina xo bızano.’

Ancia jü dewe de devrimcine kenim. Ma maqat (cacık) de roniştaym. Teoriyê düna hirêine qısey kenim. Piyê hevali ama. Lacê xowo pil tebera bi, veng da, ard; rusneno ware, verek dano ardene. Marê verek bırneno. Endi sano. Cêraym verro, ma zore qan kerd. Ma qesanê xodim, o kurşi de nişto ro, xo azno çêrane ro, xızmeta ma dero. Bırosê owe peyê çêberi dero, tase lee dera. Ez biyon têsan, uşton ra bıroşi ser sêri. Va, ‘sona koti?’ Mı va, ‘owe cion.’ Bırra mıra ,va, ‘meymana, meymaniya xo bızane’. Şi, owe arde. Mı va, ‘apo, aybo, ez ar kon, to dest ra owe bıci. Qe nê lacê to biardêne. Va, ‘sıma meymanê lacê mınê, ezon xızmeta sıma bıkeri. Adetê ma niao’.

Kırmanci (Zaza) domananê xo nia resnenê. Jü doman ke nia bi pil, beno xorto xoser, beno ciamord, beno xanedan, beno dewleti. Xorto xoser keşi rê nebeno qul, keşi rê vılê xo nekeno çewt, mênê xo niano herd. Devlet a ri ra xercê kültürê Kırmancon (Zaza) niyo. Devlet qul wazeno. Qul ke nebi, devleti nebeno. ‘Qomut’xortê xoseri rê nevêreno. O nekono bınê hukmon. Hende qomutani şi Dêsım, kamci qomıtani porê xo neruçıkıt? Napolyon ke biamêne Dêsım, qomutaniye ca verdêne.

Kırmanciye (Zaza) de aşiri têde wayirê çhekanê. Çhek ke bi, kes keşi rê neşikino neheqiye bıkero. Jü aşire ke neheqiye kerde, aşiri têde a aşire ser de dinê arê. Jü aşire ke zordariye, derebegine kerde, aşirê bini a aşire rê benê dısmen. Têde jü düs raê, neverdanê jü aşire düsa inan ra ravışiyo. Devlet jü düşiye newazeno. Ni herdan de (Asya) jü aşire bena pil, bena hukumdar, aşiranê dormê xo cêna bınê hukmê xo, kena qul, bena devlet. Kırmancon (Zaza) neverdo ke jü aşire hukumdar bo.

Zor, disiplin karê Kırmancon(Zaza) nekeno. Zor ra, disiplinra xuliyê (xuye kenê). Kes inon be zora neşikino biaro rae. Kırmanci (Zaza) Şah İsmaili rê pheşti veciyê. Sa İsmail be rındiya amo. Be hokumdariya, be zora bıamêne, kes iy rê pheşti neveciyêne. ‘Sa İsmail mara biyo’? Mara nebeno, kam beno bıbo. Be zora ke amay, porê xo ruçıkneno, peyser cêreno ya. Rındiye Kırmancon (Zaza) ana jü ca. Alsêri be aqlê xowa, be qeşiyana ardê jü ca. Devlete be zor, be disiplina bena. Çıka ke Qoçgirıcan rê, Sa İsmaili rê pheşti veciyê, nekote bınê hukmê inon.

Pulur de vanê, ma biym har. Tertelê Qoçgiriye dıma ma rınd biym har. Neheqiye gırote xo dest. Kami ke çhek gırotêne, şiyêne cırm. Caro seba hirê qatıron, hirê ciamordi çisinê? Devlet huquq newazeno, neheqiye wazeno. Vicdanê Kırmancon (Zaza) esto.

Çımey

• İbrahim Doğan, Xo nas bıkerê ke şar jı şıma nasbıkero, ma kole şari niyme!, ZazaPress Amor 10, per 8-13, ser 2002.