Zazakipediya:Khalkêk (Khalê Gağani)

Khalkêk (Khalê Gağani): Asma Gağani ke amê, Dêrsım de 2 hêştê peyenu de rozê Gağani sıfte benê. Gağan dı hêşti ki asma Çeley ra cêno. Hirê rozunê verê serê serre (yılbaşı) de qurliğiya Khalê Gağani vênenê. Asma Gağani de sonê mezelu ser, çılu finê´ra cı, çiyê Merdu danê. Ni hirê rozunê peyênu de, roz ke cêriyade, şiye ke est dina serde, hona ke muğurve nêkut tê, khêvaniyê çêyi lozınu de adır kenê we, tenê ardu ron de têvdanê erzenê zerê adıri. Ya ki hem pısknenê adıri ser, hem ki fekê xode düay kenê. O waxt adıri ra boa hên wese yêna pırnıka isani ro ke, isan düri ra na boa wese naskeno. Na tore rê vanê "Arderu". Arderu; hem toreo de zaf zaf khano, hem ki wertê sarrê Dêrsım de çiyo de jiarge saybeno. Zovina ki Bızıke pozenê, hirê darıku kenê werte. Bızıke ke pojiye çê de qedê her keşi vezenê. Darık a sewe de kami de ke vejiya, a serre rıskê dey beno jêde. Ju darık serva weşiya isoni, o bin serva mal-muli, yê hirêyine ki serva mılk u rıskê isoni say kenê. Darıki ke kami de vejiay, benê erzenê wertê mal-gau. A roze daniyu, bijerıku pozenê. Roza serê serre ki, yani roza peyêne şênatiya Khalê Gağani vırazenê. Roza Khalkêki de hona ke verasono tayê mordemi caê dızdeni yênê têlewe, wertê xode Khalkêk vırazenê. Hên kenê ke; Khalkêk ve Veyvıke ra kamê, kês pê mezono, kam vırazeno, gunê meêro naskerdene. Na tore; hem kokê xo tenê hetê itiqati rao, hem ki jê kayê de şênatiye (tiyatro) vırajino u yeno kaykerdene. İyê ke niadanê; heto jü ra hurêndi-amayena-torey vênenê, heto jü ra ki, pêro-pia xezelinê.

Mordemê ke serva vırastena Khalkêki verêcoy yênê pêser, gunê serva na hirê çiyu qurlığiya xo bivenê:

1. Khalkêk-vırastene
2. Veyvıke-têrapiştene
3. Thamırdar (sazdar, zakir) u koçek-pêdakerdene
4. Mitolojiyê Gağani
5. Ju rivayet ra gore mesela Khalkêki
6. Gağan koti ra yeno
7. Kulturê Dersim de manê asma Gağan u Khalkêk

Khalkêk-vırastene

Serva khalkêki vırastene, gunê na çimi pêro rew ra hazır bo. Kıncê khortkıni (kıncê çırrbiayi, ya ki polkerdayi), pırç ra hêrdisa derge, kulıke, ardi ya ki wele, qayis (mole, poldım ki beno) u muye ra zımeli. Eke bi 've sonde; jü mordemek eve kınconê khortınu pisenê têra, hêrdise bestnenê ri ra, zımelu u buriyu zeleqnenê ri ra, dormê çımu têniye ra şüax kenê. Hêrdise u zımelu ardu ra, ya ki wele ra kenê sıpe. Mordemeki finê qılıxo henen ke; qe kêş het ra khalkêk nino naskerdene. Yanê na mord'mêki finê thonê khalê de feqırê hêrdisesıpey. Eve i kıncunê xuyê khortınu ke vêjino werte; pili cıra xof kenê, nê ke domani! Hora kıncu sero kıncu qat ve qat danê pa ke, gırs u qolınd bıaxso. Jü ki esto ke, khalkêk qe qesey nêkeno, vengê xo vurneno; eve vengê xuyê jili berz qişteno. Khalkêk ke reê vano; "qiiii!" çıxaş ke düri bo, mordem vengê dey hesneno u naskeno.

Veyvıke-têrapiştene

Sıfte fıstano de dergo eve buzme, sala miani, kofıkê serê sari, hêrami, ya ki puşiye, khundırey, rês u rêştıke, derjên u dêştêk kenê hazır. Khalkêk ke pişt têra, nafa sıra yêna veyvıke xemelnayene. Mordemo ke bıvo ´veyvıke´; na kınconê cênu têdine keno pay. Ey jê hermete pisenê têra, qılıx-qıyafetê dey vurnenê. Na veyvıke gunê khalkêki ra cênce u zaf-zaf ki rındeke bo. Lesa xo khalkêki ra derge bo ke; niadoğu biyaro ve xezelnayene.

Thamırdar (Sazdar, Zakir) u Koçek-pêdakerdene

Thamırdari ke thamır da pıro, veyvıke u khalkêki ra urzenê ra kay kenê. Cınıtena na thamıri ki eve rıtimi (hewa kay) ya. Hên jêde heway nêcıninê, vajime: Jü-dı heway boyna dekerinê. Ni ki jê hewa ´Sımsıme´ ya ki ´Verva Areyi´ yê. Eke ke hora uza tamır diayene nêame; cıra jü mordem avêlık cêno xo dest, jê tamıri cıneno u xo fek de lawıku ğulğulneno. Koçek ki, jü ya ki di-rê Mordêmi, o çiyo ke Khalkêki de beno arê, i çimiyê werdene tey kıresnenê. Peyniya seremoniya na kay de, wayirê çêi çı ke dest ra vêjiya, vajime; ron, toraq, goji, qaxi, terrene, ardi, bosmızey uçb. dano cı. Hora jüyo ke feqır bi, cıra thawa nêcênê. Na qurlığiye pêro ke diye, son de; khalkêk ver yêno, thurıkê xo phoşti rao, veyvıke dıme rawa, tamırdar u koçek ki teyrê, çê 've çê fetelinê. Domani 've tayê xortu ra ki kunê ra dıme, çê 've çê tey fetelinê. Khalkêk se ke çêver de kut zere, vengê xuyo jil/borbor fino ra xo, keno berz; "qiii!" vano. Kamo ke çê dero, qas 've domani eve heyecan Khalkêki sero vındenê. Pil u qızi têde eve merax tey niadanê. Khalkêk ver kaykeno, veyvıka xo ki ey dıma xo tadana. Hama a ki eve rındekênia xo, xortu cerevnena, çım sıknena´ra cı, hama qe vengê xo nêvezena. Gegane xorti dest ke erzenê ra cı, ya ki wazenê bıremnê; khalkêk tıvanê qayd kuno, hên şiqeno ke; jü vengê dey ra mılet peyser remeno, ne ke palasqa, (ya ki uşira) dey ra..! Xo ke nat-bota çarneno, kam ke nêjdi dero, qayıs ra xo-pey u xo-ver de dano pıro. Yanê veng fino ra qayısi ke, bıkero rap u tarpine u xof dormê xo do, domanu bıtersno. O mavên de reyê veyvıke bena vindi, xo peyê mılêti de dana we. A raye khalkêk beno adıro sur, hêrs beno u qarino. Hên hêrs beno ke, hêrsê xora bolmıs beno, gıneno hard ro, hata ke veyvıka xo vejiye amê. Veyvıke ke amê ser, xo-fek de düay mılmılnena, bervena-zukena, hata ke Khalkêk ame'ra xo. Ağwe danê cı, ey urznenê ra. Khalkêk ve Veyvıke ra reyna pê jüvini benê sa, kay u çêf kenê. Zerê kay de veyvıke gegane eve derjên-dêstêke ra kıncunê Khalkêki polkena, gegane ki Rêştıke rêsêna. Her hereket u lewayisê veyvıke, wertê cemati de yêno huyayis, mılet pê huyino, pê dey huyayisi ver qırr beno!. Peyniye de, eke çê 've çê feteliay; çıxaş çi ke amo pêser, biyo top; anê jü ca de nanê ro. Cıra tayê pozenê wenê, tayê ki çêwunê ke a serre jêde feqırê, thawaê xo çino, roza bine yi çêwu rê barekenê.

Mitolojiyê Gağani

Mitoloji de tayê çiy estê ke, itade rınd arêze benê. Vajime, jê 'qılıx vurnayene' ya ki 'thonê çiyê (-kêşi) kotene'. İsan ke jiar u diyaru rê, ya ki Heqi rê wazeno nêjdi bo, ya ki inu ra qewete u yardım bıwazo; gegane qılıx vurneno. Mesela: Jü ke bıwazo domanu bıtersno: xo keno jê mılaketê pêsewe, ya ki vengê xo keno jê dêvi, beno ve jê Hêşi. O, Domani ke çınay ra tersenê, yi çi ra gore fêndu vezeno. Eke ke vazê «luk to weno!» domani zonenê ke ya vergo, ya kutıko, ya ki cınawuro. Tayê çi ra ki mordemê pil u kokımi tersenê. Vajime jê mılaketê pesewe, cin-cinperi, eskerê Avdıl Musay. Hên axseno ke, mordem besekeno hetê tarıxi u kulturi ra xeyle çi biyaro meydan, areze kero. Na usılê kut-torey her ca de estê. Xeyle welatu de kaybenê u xeyle ki biyê modern. Ninu ra tayê, maske nanê riyê xo vera, tayê xo boax kenê, kenê jê heywanu (jê xoji, -pısınge, -gay u jê pire) qarneval vırazenê.

Ju rivayet ra gore mesela Khalkêki

Gorê ju rivayeti; Khal ju mordemo de zewejiaye beno. Cênıka xo cênc u rındeke bena. Namê xo Fadıke bena. Khal esqê Fadıke ra amnon dest u payê xo nêcênê ke bıguriyo. Yanê karê xo, xo peyde verdano. Serva Zımustoni qurliğiye vırastene rê herey maneno. Amnon çıtur vêreno ra, nêzoneno. Zımuston rew yeno. Niadano ke çê de çiyê werdene qediyo. Halê xo pêrsano. Eve xo ki nêwazeno ke ciranê xo na halê dey bıhêşiyê pê. Se bıkero, se mekero. Xorê ju Koçekê vêneno. Riyê xo teniye ra şüax keno. Pırç ra hêrdıse nano xora. Kıncunê khortınu cêno pay ke, ciran u sarê dewe ey nas mekerê. Qılıxo henen vurneno ke hetê asayişi ra meyero naskerdene. Cêniya xo ki hên piseno têra, a ki riyê xo cêna ke sar mezono a kama. Çogana xo cêno xo dest, vêyvıka xo ve koçekê xora pia çê ve çê fetelinê. Khalkêk çiyê werdene dano arê, goya serva feqıru na çimi keno arê. Hama vengê dey ra ciranê xo ey naskenê. Tayê wazenê ke Fadıke dest ra bijerê, hama Fadıke Khali ra zaf haskena, a ki hetê Khali ra xo oncena ra. Khal ki mıleti tersneno. O mavênê zırçayıs u zelemele de Khal bolmıs beno. Fadıke sero bervena, dana zoniyunê xoro, cırê düay kena ke rawurzo. Peyniye de cirani tenê awe danê cı, yenora xo. Bado çiyê werdene danê cı. O ki na çiyê werdene beno çê koçeki, uza xorê werdisê xo pozenê wenê. Khal hên eve na tore usar ano.

Gağan koti ra yeno

Vatene ra gore kokê Gağani İran ra yeno, namê xo ki şênatiya “Gağanbari”ya. Taciku de ki namê Gahambar zonino. Yi Gahanbar jê Newroji kenê şên. “Praying the Afrinameh over the Gahanbar foods. Yazd, Iran. (Afriname'yi Gahanbar yemekleri üzerine dua et. Yazd, İran.”) Hermeni ki Gağant serva serê Serre vanê, Gaghant, ya ki Festivals (New Years Gaghandes) vanê. Zerdüştê Hindistan Gağani "Gahambar u Ghambar" name kenê. Zerdüştê İrani ki; "Gahanbar ya ki Gaahanbaar" name kenê. Hên aseno ke na “Gahan+bar“ yeno manê “Barê Gağani” Bare zonê made şênatiya ka şuanê bijeku, şüanê mali kenê awa. Barê Bijeku, Barê mali Dersim de her serre amnon her dewe de vırajiyêne. Ez vaji koka xo uza ra yena.

Zerdüşi ra gore şenatiya Gağani yani manifestoyê Gahanbari hawt (7) Tezelu (tecelli) ra yeno meydan. Dı çiyi serva qeder u tezelê isoni çarê isoni rê nuşiyê. Ju; itiqato, o bin ki heqaniya.

1. Royê comerdiye u qalê Haqi kerdene
2. Comerdiya mal u mılki u barekerdene.
3. Eve heqaniye yardım kerdene. Uyo ke motajiya xo esta, bêverva çiyê cırê yardım kerdene.
4. Gahambaras´de pêro-pia şên kerdene. Phoşti Gahambar dayene.
5. Durıstenê, raştiye, heqaniye, namus, zerrevêsayeni.
6. İtiqat rê wayir vejiyene.
7. (Remembrance of the souls of the righteous and one's ancestors.) Raştiye u royê Pi-khaliki yadkerdene. (Doğrunun ve birinin atalarının ruhlarının anılması. (-google ingilizki ra çarna) (http://www.heritageinstitute.com/zoroastrianism/gahambar/) Na reqema 7 (Hawti) Zerdüştiye de zaf muhima. Made ki Hawtemal vajino, hem ki zaf muhim cêrino. No Hawt yeno manê “Hawt tanrısal ilahi”. Zovina ki no “Hawt” yeno manê simgê afarayişê (yaradılışê) isoni. Hawt simgeyê dina ameyene say benê.

Ni hawt tene serti yenê na mane:

1. Adır
2. Hewa (Asmen)
3. Awe
4. Hard
5. Dar u ber (Tar u tur)
6. İson
7. Heywan (theyr u thur)

Mordem şikino nayinu tenê na araze kero. No ki zovina ju gurenayiso de xosero.

Kulturê Dersim de manê asma Gağan u Khalkêki

a) Manê Gağani

Heto jü ra nisangê zımustoniyo, heto bin ra ki çêverê usariyo. Yanê Khalkêk (Kalê Gağani) gıra-gıra zımustoni xo-peyde dano, usari her ke sono ano nêjdi. Usar ke ame; eve belek-usar yaz u yavan xo vurneno, hard bınê vore ra vêjino. Hardi ke helmo germ ont zerê xo, her ca gıra-gıra beno khêwe u kulillık. Serê hardi beno şên, hard pırenê xo keno newe. Hên yêno o mane ke; amayena usari, hard u asmeni kena nêjdiyê jümini.

b) Mitosê Gağani

Na mitos de Khalkêk asmeno, Veyvıke ki hardo. Eke ke hurdimêna amey têhet; hewru reqnenê, şiliye vornenê, dıma ki usar yeno. Usar ke ame, velg-vas rewino, dar u ber phıleyino we, tholebısk vejino, vilık dano. Asma marte de dar u ber sızına hardi beno. Tum u hêgay jildanê, her ca beno khêwela. Na defa bereket beno jêde. Xêr kuno çêwu, comerd riyê isani huyino, isan eve hewes weşiya xo rameno u reseno mırodê xo. Jê Khalkêki têde kut-torey, mitosu ra vejiyê amê na roze. Vêjiyane ra hata roza ewroyêne xeyle xeyle vuriyê u hona ki roze ve roze vurinê. Nıka kês rınd pê nêzono ke, acêba ravêra çı tur biyê? Hama çiyo ke zoneme; her serre Khalê Gağani jê festivali vırajino u na tore bereket ano çê dewız u morevawunê ma, mıletê ma cıra xêre vêneno. Namê şênatiya Gağani xeyle khano. Teyna sarê Dersimi nê, sarunê binu de ki na şênatiye vırajina.

c) Bızıka Gağani u 3 Darıki

Çıtur ke cor ard´ve ra zon, Gağan de jü ki Bızıke pojina. Tüyi, bosmızey ya ki eskızu kenê têwerte, zereyê qıdıxi de rınd kunê. Mir kenê hazır, anê serê xonçıke de kenê ra, zereyê bızıke miri sero ağme kenê.

Hirê tenu darıkunê qıjkeku kardi ra tasenê. Honde ke wertê loqmê bızıke de sono fekê insani, honde kenê qıjkek, kenê wertê bızıke. Nisanê her dari zovinawo. Daro jü çalatıno, darıko jü derg u gıloro, daro bin kertıkıno. Zerê çêyi de çond guli ke estê, aqıl kenê têsere, nisani sero yenê hurê. Her jü dari wertê miri de cayê de kenê wertê bızıke.

Miro ke xonça sero, guçıkê jüy ra pêcênê, qat kenê, jê cığara pısenê têra. Mir ke bı jê loğe, tikaniye ser xonça sero nanê ro, cor de dest nanê ser, kenê phon u guler, kenê bızıke, erzenê lozıne. Saji nanê bızıke ser, tırrami kenê serê saji. Bızıke ke pojiye; bınê saji ra vezenê, xonça sero (dest ra) kenê lete, qedê her keşi danê cı.

Na bızıke ra qede-qedê ki benê danê ciranu. Kami ke no qedê bızıke werd, eve meraxi ra haydar vındeno, eve diqat qedê bızıke gaz keno, vano; ala tey darık vejino ya ki nêvejino. Darık gegane mulxıtê çêyi de, gegane kê qedê ciranu de vejino.

Gegane ki beno ke jü kêşi de dı darıki ki bıvejiyê. Darık ke kami de vejiya, benê sa, tayê sabiyis ra zırçenê. Vanê; “darık nawo mıde vejiya”. - Eke darıkê dewleti yo, erzenê hêga. - Eke darıkê mali yo, benê erzenê kozê bıjêku. - Eke darıkê bıaqılêni u bomêni ki cayê paki de kenê hard.

Manê Darıku

Manê ni darıku her het de zovinatur ifade beno. Darıkê dewletiye: No darık loqmeyê kami de ke vejiya, a serre feqiri udewletiya çêyi taliye u bextê yi kêşi dera. Şansê dey, şansê daye beno ra. Jêdebiyayena mali, rıskê hêgayi semê kêşi dero. Nınga xo rında - rınd niya bêli beno.

a) Darıkê xêğiye/bomêni

Kami de ke vejiya, xêğê çêyi o kêso. Dey de yareniye kenê, hedıriya xo anê. Yanê wayirê darıki ki qarino.

b) Darıkê Bıaqıliye

Darê baqıliye kami de ke vejiya, baqılê çêyi o kêso. Wayirê darıki çêf ra huyino, zaf sa beno.

Roza phosemiye sewenême de ağwa hêniya pake anê nanê ser, kenê xoro. Sarê çêyi xo hem hetê cani ra hem ki hetê roy ra kenê pak. Hem kınc-kholê xo, hem bonê xo, hem hurêndia xo rınd kenê pak. Ağwa hêni ke kerde domanu ro, maye cırê düayi kena, vana: - “Bımbarek bo! - Heq izan u marifet to do! - Rısqê xêri to do! - Na ağwa zemzemiya. Çı dez u derdê to esto, va na ağwe bero! - Canê to wes,- omrê to derg bo!”

c) Roza Yeniye u Azeva Çêyi

Serra newiye roza Phosemiye qedina. Serra newiye de roza “Yêniye” sıfte kena. Na roze de, eke çê de çêneka azeve esta, cıra vanê: - “Roza Newiya, so mıradê xo bıwaze!”

Azeva çêyi sodır lêle ra têdine ra raver wurzena ra, qavê de hevê genımi ve bırosê ağwe cêna sona hêni ser. Hevo ke xode berdo, erzena çımê hêni, ağwa hêni vina xo ver bena. A ki düayi kena, vana: - “Hevo, hevo! Tı seke nia sona; Bena khêwe, mırodê xo cêna. Ez ki nia mırodê xo bıjêri şêri!”

Çêneke ke düayê xo ke qedena, bırosê xo ağwe ra kena pırr, cêna sona. Raye sero bonê kami ke esto, tenê ağwe lozına inu ro dızdêni verdana de. Ağwe ke este lozıne, gereke kes aye mevino ke na ağwe kami esta. Eke kes bıvino, dilegê xo qewul nêbeno. ağwe ke lozıne ro şiye, wayirê çêyi heşinê xo, wurzenê ra.

Khêwaniya Çêyi

Khêvaniya çêyi pê saqol lozıne kena pak. Kurumê lozıne ve wela lozıne kena pak, dana arê bena dormê çığırê ro rısnena. Hêni kena ke, mal-mul payno cı do, çımıkê mali khul mebê, lıngê xo meşikiyê.

Mêrıkê Çêyi

Mêrıkê çêyi sono axuru runo de, sepeta sıli pıska mali ra keno pır, beno keno hêga. Na sepeta sıli ki gağanê hêgayi saybeno.

Xortê Çêyi

Xortê çêyi torjêni cêno sono baxçe, veremino’ra lêyunê yemişi. Ebe peyniya torjêni ra dano dara yemişi ro, eve veng vano: - “Darê, darê! - Cêna - bıjê, nêcêna, ez to bırnon!”

Sarê çêyi benê tever, vengdanê, vanê: - “La-lawo! - Mebırne, mebırne, a dare baqıla, emserr cêna, zaf yemis dana!”

Xort oncia veremino’ra cı vano: - “Vınderê, ez naye bıbırni, na yemıs nêcêna!”

Sarê çêyi oncia vengdanê, vanê: - “La-lawo, bê, bê! A emser heni cêna ke, lızgê xo bınê yemışi de şikinê!” Xortê çêyi eve o hal, lêyunê yemişu têdine ra fetelino.

Na qesa peyene ki nia bızonime ke; jê na torey ra qeyr, hona xeyle adet u torê mayê bini estê. Gunê zonağê-, nustoğ u doskarê ma nayine sero ki bıguriyê, hetê tarıxi, mitoloji u sosyoloji ra doskerê, biyarê werte.

Bınnoti

Eve na vaten u nustena ma; Gağanê sıma şên bo! Bımanê weşiye de!

• Notê pajêdey: Hesavê maê khani ra gore; Rozşênê Gağani: serê asma gağani de roza şêsemiya vırene de sıfte keno. (Hesav Miladi ra gore roza 13ina). Made ki roza serê asmewa. Şêseme, çarseme, phoseme roze cêrino. Hêştê dıyine de ki şêseme-çarseme-phoseme roze cêrino, hata ke çar hêşti bi ve tamam. Hesavê maê khani ra gore nia ro: 7-8-9, 14-15-16ê gağane, 23-24-25ê asma gağane, 30-31ê gağane u 1ê çeley de vırajino. Yanê miladi ra gore na rozşên dı hêşti 19-20-21 u 26--27-28ê asma gağani ra cêno, dı hêşti ki 2-3-4 u 9-10-11ê asma çeley ra cêno. Na gağan jê "Advendskalender"i hên têdıma ca ve ca yeno vırastene u her serre vurino. Hên aseno ke; Khalkêk (Kalê Gağani) jü teyna gola Dêrsımi de nêê; Hetê Melatya, Xarpêt, Xınıs-Varto, Erzingan ra heta Şêvaz u Qers ki na asma gağani de yeno vırastene. Gağan sarrê Hêmêniyu de ki vırajino, hem ki serê serreo. Qesê “Gağant” hermênki de ki esto.
• Na Nuste; sıfte Jiyana Nû, Amor: 17, 1995 de vejiya. Dıma 2012 de qezeta interneti www.dersimnews.com de neşir bi. Doskerdena newiye ra gore tenêna ame rastkerdene.) KHALO GAĞAN XÊR AMA (Domanu rê lawıke) Xêr ama, xêr ama, Khalo Gağan xêr ama Xêr ama, xêr ama, sare u çımu ser ama Xêr ama, xêr ama, Khalo Gağan xêr ama Xêr ama, xêr ama, sare u çımu ser ama. Serra khane vejiya, serra newiye ama Marê seker tey biya, marê gozu tey biya Xêr ama, xêr ama, Khalo Gağan xêr ama Xêr ama, xêr ama, sare u çımu ser ama. Thurikê xo phoşt´ dero, uşira xo dest dera Şalık u şapik pırarê, veyvıka xo pey dera Xêr ama, xêr ama, Khalo Gağan xêr ama Xêr ama, xêr ama, sare u çımu ser ama. Gağan bêro her serre, marê biyaro halete Haydê bêrê kay kume, haleta xo bicêrime Xêr ama, xêr ama, Khalo Gağan xêr ama Xêr ama, xêr ama, sare u çımu ser ama.
• Qese: Hawar Tornêcengi (25.12.2015) - Serva Khalê Gağani domanu rê ju lawıke nusnê, ala kamci şinatkarê ma na lawıke domanu rê vano u hewesê dine pê ano! Çiyo nianen gereke domanurê bınuşiyo u bıvajiyo. Domani şikinê eve koro na lawıke vazê. Bımanê weşiye de!