Şahan Ağa
| Şahan Ağa | |
|---|---|
 | |
| Melumato şexsi | |
| Cayê biyayışi | Xozat |
| Merdış | |
| Gure | Siyasetkar |
Şahan Ağa (Şahin Fethi Bey), pilê eşira Bextiyarano u dewa xo Pakırawa. Pakıra, gırêdaiyê qeza Dêrsımi Xozatia. Bextiyarıcan ra Purtkan Kırdaski qısey kenê, labelê inan ra taê, zey dewa Saan Ağay, Zazaki qısey kenê.
Keyey Şahani ninan ra yew biyo. Heto bin ra no keye, keyeyê do welatdost biyo. No sebeb ra ki demê Cumurêtê Tırkiya de çıqasi ke dest ra ameo, dewlete ra düri vınderdo.
Şahan Ağa, merdumê de zanaoğ, welatdost u khêr biyo. Ey Xarpêt de mekteb wendo. Gorey vatışê taê naskerdoğan mektebo miyanên, ê taine ra gore ki lise qedênao. Şahani politika (siyasetê) dewleta tırki rınd nas kerda u o sebeb ra ki demge nêgınao dama ae ro. Miyanê xo u Sey Rızay u welatdostanê binan hewl biyo ke ninan ra yew ki Alişêr Efendi biyo. Mabênê ey u Alişêr Efendi heni zaf rınd biyo ke sıro ke debara xo rınde nêbiya u kewto tenge, Alişêri cı rê şıire (kılame) nuşta, yardım waşto.
Çıturi ke yeno zanaene, hukmatê Tırki 1935ine de Qanunê Tuncêliye (Tunceli Kanunu) vet, idareo orfi ilan kerd. Ae ra dıma ki general Abdullah Alpdoğan zey Muffetişê Umumi u qumandarê idarey orfi rusna Xarpêt. 1936ine de dewlete ef ilan kerd u Dêrsım de çheki kerdi top. Çı esto ke zey taê serekeşiran u pilanê Dêrsımi, Şahan Ağay ki baweriya xo be dewlete nêarde, teslimkerdışê çheke qebul nêkerd. Ey ki zey welatdostanê binan vato, ”Dewlete nıka be zıwano nerm qesey kena, çhekan kena topi, o ra tepia kewena ra werte, mıleti qır kena. ”Şahani ke nia kerd, Avdıle Paşay (Abdullah Alpdoğani) merdumi kerdi mabên, wesêna ey ser, berd Xarpêt ke tey qısey bıkero. Merdumê dewlete uca cı ra vanê ”Çıqasi eraziye, dukan u pere wazenay, danime to. Eke memurine wazenay, ae ki danime to, Dêrsım terk bıke. Nê koyan ra vındenay, se kenay?”
Labelê Şahan vatena inan qebul nêkeno. O Şarê dormey xo ra vano “No plan, planê parçekerdışê Dêrsımio. Na damêna, ma rê nawa ro.“ Eke qebul nêkeno, idareo urfi nêverdano o peyser şêro Dêrsım, ey mecbur keno ke Xarpêt de bımano.
Labelê demê ra tepeya Şahan Ağa remeno, peyser şono be Dêrsım. 1937ine de ke eskerê tırki eşt Dêrsımi ser, Şahan qet nêvınerd, düşt de veciya u da pêro. Şahan Ağa, hetê çheke ra zaf cıra amae bi. Ey herbê 1937i de ki zaf be qeremaniye dao pêro u no sebeb ra ki demê de kılmek de mıntıqa Xozati de bi sembolê xoverdayışi.
Tepeya, 1937ine de sıro ke Alişêr Efendi be Zerifa Xanıme ra amey kıştene, Sey Rızay caê xo vurna, şi Derê Bırdu. Se ke şiyo uca ki, wesênao Şahan Ağay ser ke şêro lewe (het). Çend roci ra dıme Şahan şiyo, ey be Sey Rızay ra halê Dêrsımi sero derga derg qısey kerdo. O ra tepeya Şahani, Sey Rızay ra musade waşt, vat ”Karê mı esto, ez sonan, karê xo qedênenan u heftê ra tepeya peyser ênan.”
Heto bin ra dewlete Şahan Ağa raya xo sero zey bendê de (engel) gırd diyêne u kıştena ey xo rê kerdi bi hedef. Qumandarê Elaiya Muhafıze Albay İsmail Hakkı Tekçe raporê de xo de nia vano: “... Mıntıqa ma de be taybetiye imhakerdışê çetey Şahani nuqta mıhima verêna. Seba imhakerdışê nê xaini taê tedbirê maê ke ameyê gırewtene, ê ki estê ...“
Raşti ki o sıre de dewlete hem be ters, hem ki be pere şaro ke nezdiyê Şahan Ağay ra, dı merdumi kerdi bi hetê xo. Ninan ra yew, Memê Pırçoy (Pirçi) bi, yew ki Xıdê Lılê Veroci. Nê herdı merduman qebul kerdi bi ke Şahan Ağay bıkışên. Xıdê Lılê Veroci, mae ra bıraê Şahan Ağay bi.
Şahan o mabên de şi mıntıqa eşira Qocan), inan de qesey kerd, waşt ke herb kewên. Çıke serrê o ra raver, taê eşiran qırbanê Xızıri sero sond werd bi, soz da bi Sey Rızay ke dest bıdên yewbinan, pia pêro dên; inan ra yewê eşira Qocan biye. Şahani ke inan de qısey kerdo, geyrao a, mıntıqa xo de şiyo Mezra (Mezra Koê Balıkani). Uca keyey (çê) İbrayimê Xıdê Mıstê Sate de biyo meyman. Xebera Xıdi biya ke taê merdumi wazenê Şahani bıkışên, çı esto ke no plan cı ra eşkera nêvato. Hurendia nae de taê qısey sotrağki eştê ra ver, ema Şahani şık nêkerdo.
Çend roci biyo ke Şahan Ağa bêhewn biyo. Nae sero ki geyrao ra hevalê xoyê raye Memê Hure ser, vato, “Memed, hewnê mı êno, ez wazenan tenê rakuyi.“ Memê Hure itiraz kerdo, nêwaşto ke rakuyo, ema Şahani de hal nêmend bi; werışto we, biyo teber, nezdiyê banan de heni sero darê da qewaxe biya, şiyo bınê ae de kewto ra. Se ke kewto ra ki, Memê Pırçoy be Xıdê Lılê Veroci ra pia hewn de nao pıra kışto. Tarix 26ê tebaxe 1937 bi.
Apê Şahani Alişani o ra raver çend rey Şahan hesnay bi pê, vati bi, “Memê Pırçoy be Xıdê Lılê Veroci ra xırabe dıme raê, bê ma ninan bıkışime“ labelê Şahani qebul nêkerd bi. Ey apê xo ra vat bi, “Xıdê Lılê Veroci bıraê mıno, ez çıturi bıkışi? Şar mı rê xırabe vano.“
Kıştena Şahani ra tepeya, her dı qetılan xebere dawa, Alişan Ağay ardo, raye ra o ki kışto. Eke o ki kışto, qetılan na raye xebere dawa qereqolê Qereoğlani. Qumandaro Tırk ameo, serey Şahani u apê ey Alişani daê cıra-kerdene, kerdê çıwal, berdê.
Şahan zeweciyae bi, ema ey ra domani (ewlad) çine bi.
Heta ewro, tarixê dınya amaena Şahan Ağay sero zanıtenê da raşte ra dest nêkewta. Hema sıro ke o ameo kıştene, zaf xort (gênc) biyo.
Qehremananê Dêrsımi ra Şahan Ağay sero lawıkê (deyrê) ki yena vatene. Varyantê de na lawıke niao:
Lawıka Şahan Ağay
[bıvurne | çımeyi bıvurne]Wule biye lemınê biye
İsanê na zemani keşi de nêmendo bexto
Wax biye
Saan Ağaê mın Bespuxaro lemın
Saan Ağaê mın viyala teke
Saan vano:
”Ez merdena xo ver nêkuno lemın
Ters bêro mı ke
Mı dıma Koê Dêsımi de
Nêmano cênık u çêneke.”
Saan Ağaê mı merdo, nêmerdo
şikiyo thılsımê Kırmanciye
Saan Ağaê mı qolê xo gıroto
şiyo geçê Koê Muzıri
Saan vano:
”Qocanê, caro bêbextine mekerê
Ma pia werdo qırbana Xızıri, lemın”
Saan vano:
”Qozanê caro bêbextêni mekerê
Ma pia werdo qırbana Xızıri.”
Xozati persena,
Mı va Qereoğlan ra nato, wiy!
Saan vano:
”La lao, lacê Pırçoy mı de mızewırine meke
Mın u to çıçıkê Gulizare pia lıto”
Heqo, tı caro keşi ra nêdê diyaine
Ewro bıray sarê bıray berdo
mezat de, wax, roto
Saan Ağaê mı, tı caro merdena xo ver mekuye
Hesen Ağay to ra raveri hêfê to, na, gıroto lemın
Wıle biye lemınê biye
İsanê na zemani keşi de nêmendo bexto
Wax biye
Vatoğ: Usên Doğanay Arêker: Munzur Çem