Zıwan (lısan)

Na pele, pelanê maneo bini liste kena. Maneyanê binan rê, şo pela gırey

Zıwan sistemê qıseyano ke merdum pê keno têsere u wesileyê suhbetio. Goreyê tayine yew hacetê komunikasyoni ra serkewte hafıza tarix u kultur u adet u torey mordemi zıwan de yeno diyayene. Senatê da insania ke tenya ey rê xaso.

Serranê peyênan de roştberê Zazayan çım de qıymetê zıwani bi zêde, kenê ke zıwanê xo rareynê, pay ra verdê, raver berê.

Zazaki de qıse zıwan, hetê koki (rıstımi) ra Ewısta (Avesta) de hizū-, Hindkiyo Kıhan (Sanskritki) de jihvā- जिह्वा (bıwane: cihwā) Partki de izβān, Farskiyo Miyanên (Pehlewki) de izwān, uzwān biyo. Kurdki zıman, Farski zebān زَبان, Peştuki žiba, Osetki äwzág vanê.

Varyantê çekuye

jan, jian, jion, juwan, juyan, jüan
zan, zıwon, zon, zuan, zun, zuwan, zuwen, zuwon, zuwun

İlmê zıwani

İlmo ke gıneno zıwani sero, zıwani tarif u ifade keno, zıwananê Ewropa de cı rê vanê "linguistic". Qısm u leteyê ilmê zıwani zehfê. Fêlê ilmê zıwani cıgeyrayışê nışananê zıwanio ke mıxtelıf tebeqeyanê hêrarşiye seroyê.

Leteyê meqsedê arezekerdışê zıwani

Fonetik u Fonolociye (İlmê veng u vacan)
Grafematik (İlmê nışananê nuştey)
Morfolociye (İlmê şıkli)
Vıraştışê vateyan
Rêzê cumla
İlmê mena (arezeşınasiye, smantik)
İlmê zıwanê nuşten u uslûbi (Stilistik)
Pragmatik
İlmê zıwanio pêroyi

u ê bini.

Zar u Zıwan

Zar vengo, zıwan ki letey goştio ke fekê insani de, oyo. Bê zon ki isan şeno veng veco, bıqêro, bılımo, feqet nêşeno qısey bıkero. Qıseykerdene ê letey goşti lewnena, hewna perse qesa fekê insani ra veciyena. Hurdmêna ke resnay pê, beno qıseykerdene u insanı ki ebe nê ornagi jewbini fahm kenê. Bê zar u bê zıwan ki şenê, insani jewbini de qısey bıkerê, jewbini serwext kerê. Be teknikanê tezeyan, be destan, be bêçıkan (engıştan) u be hereketan jewbini danê fahmkerdene. Feqet qet çiyê qasê qıseykerdene jewbini ra hendae nezdi niyo. Qey vanê 'zar u zıwanê xo ameo gırewtene’; yanê, ne vengê xo veciyeno, ne ki qısey keno.

Mılet u qewmê ke dewletê xo estê, se serre, dısey serre be zıwanê xo qısey kenê, zıwanê xo kerdo zıwanê teknik u teknolociye, anci ki sero vındenê, raver benê, vanê ke; zıwanê ma wertey zıwananê dıwelan de vini mebo. Eke ma zıwanê xo goranê teknik u teknolociya ewroy de raver meberime, qıseyanê neweyan mevecime, pey de maneno. Be no qeyde zanaê ma, ilmdarê ma meşte biro be zıwananê dıwelan nüşteyanê xo nüsnenê. O waxt ki qewmê ma nê zıwani ra fahm nêkeno. Gereke anci ma nê zıwani bıçarnime, se ke qewmê ma fahm keno, heni bınüsnime. Beno dı kari. Eke roştberê jew qewmi be zıwanê xo nê, be zıwananê dıwelan de nüsnenê, faydey nê ilmi u zanoği qewmê xo de hewndae nêno zanıtene. Qewmo ke seba ey ra nüsneno, gereke be zıwanê ey bo, be zıwanê dê ğeribi mebo. Ewro teknik u teknolociye her zıwani sero hukım keno. Zıwan, ilmi her roc raver şono. Eke rocê raver nêgırewt xo dest, peyniye zaf çetın yena.

Vervate Zıwani ser

Gerek her merdım hemverê xu, hemverê piranê xu wezifey xu biyaro ca. Wezife; wezifey vındernayışê vıni-biyaenda zıwanê ma Zazakiyo. Gerek her merdımê do zane, nuşkar, wendey xu u kokê xu nas bıkero. Naskerdena xu, naskerdena welatê xu kêberê şarê binan rê xu qebulkerdış'a beno.

Her merdım bı şexsiyetê xu'ya yeno naskerdenı. Senin kı her mıletı, nuşkar, artis bi çiyê xuyê taybeti'a yenê naskerdenı. Êyê kı ninan rê beno kılidê komünikasyoin zi fına zıwano. Yanê zıwan, kılidê komünikasyonê nuş u ê qısey mabêndê şaran u insanano. Zıwan şexsiyetê welatio. Kokê welati, kokê namey welati her wext xu zıwan ra gêno. Swêdi-İsveç, Yunani-Yunanıstan, Fransizi-Fransa, Romani-Romanya, Rusi-Rusya (Urusya) u.ê.b.

Çı wext merdım bı zıwanê xu'ya nênuşno, zıwano xu niyaro kar, caê dı ê merdımi kewnê tengaseya vinayışi u nêşenê rayê da newiye akerê qandê zıwanê xu u nêşenê bıbê rayberê şarê xu. Zıwan, fek u diyalekt zengin-biyayena şar-biyaena.

Bı zıwanê Zazaki heta nıka çiyo muhim niameo nuşnaenı. Çiyê kı heta nıka ameo nuşnayenı zi, zaf neweo. Na newe-biyayenı zi, zıwanê maê nuştey zehmetey veceno ser raya ma. Heta nıka ê çiyê kı ameyê nuşnaenı, ê zi tenya ser çiyê siyaset u estanıkı mendo. Gere ma ney çi bıvırnim. Enerci u gıraneya xu bıdê çiyê bini ser zi. Cokı çendê ma zıwan, tarix, tradisyon (urf u adet) u çiyê açarnayışi ser bıgurwey, maê zıwanê xuyê ma u pi bıkerê dewlemend. Her çiyo muhim zi noyo kı, zıwanê Zazaki dı dıyalekt u feki estê. Nuşnaenı dı, qıseykerdenı dı qandê coyo kı ma zehmetey ancenê. Gere ma qederê zıwanê xuyê bındest dı mendey bıvırnê u günia teziye cıdê. Eger ma ney nêvırazê se, qeçekê ma do ma ra hesab pers kerê. Ma kar u xebatê ma zi wuni tecrid bıkerê kı ma do nêşê werzê lıngandê xu ser.

Tıya dı ez wazenan çiyê vecan çıman ver. Gere ma enerci u günia xu bıdê zıwan ser u ma xu lete nêkerê. Fek u diyalektê Zazaki biyarê pêhet u bı inan ra ma zıwanê xyyê nuştışi vırazê. No kar zi, karê merdımê cıddi u ê zaneyo. Eger ma wazenê, zıwanê xu newede ra vırazê, gere ma akademi u enstytiyanê xu vırazê u bı newede ra ma günia teziye cıdê. Bı zür u nêzaney'a qet çiyê nêkewno ser. Zane biyayenı zi, kokê xu, zıwanê xu u kulturê xu naskerden'a u gırwe kerden'a beno. Gere her merdım gırwe u enerciya xu dı cıddi bo.

Vıraziyaen u biyayena dınya ra heta nıka heme çi ameo vırnayış. İnsani, si (kemere), awı, dar u çar wextê serrı ameo vırnayış u zaney tarixê ney rê vanê mutasyon. Zıwan zi nê vırnayışi ra heqê xu gırewto u ameo vırnayış. No vırnayış hem hetê negatıf u hem zi hetê positiv rao. O çi kı negatif tarix dı xu mısnao, noyo kı, şar zıwanê xu, xu vira kerdo u zıwanê do bin mısao. Zıwanê ma dı zi çiyê newey veciyenê.

Nê çi ser werzaenı zaf gırda. Qandê kı, heta nıka zıwanê ma ameo pelçıkiyaenı u nıka ma gamanê xuyê gırdan erzenê u xu nezdiyê pê anê. Qandê jew-biyaena zıwanê ma Zazaki dest pê dê, mıl bıdê mıl.

Yew zıwan vinıbiyayışi ra se xelesiyeno ra / vınibiyayişi ra açarnayışê zıwani

Vınibiyayıli ra açarnayışê zıwani sosiolinguistan miyan (sosiyologê zıwanan) de yew mewzuyo de tetqiqiyo.

Ne sosiyolinguistan ra yew da-des seranê peyenan de Joshua Fishmano.

Verde derecê wedariyayışê/vindbiyayışê yew zıwani kıfş beno ke, wa dima gamê ke seba era-xo-amaena ê zıwani tesbit bê.

gamê vindbiyayişi ra yaçarnayişê zıwani

modelê Joshua Fishmani vano ke, jü zono ke tahluke dero (ya ki amo hedê merdene), reyna se êno era xo, ro kuna cı. no model heşt lengeran/gaman ra reseno pê.

Gereke nê legeri ebe dore/sıra bêrê karardene. jü jü dima.

Hona ke dorê nêamê gamanê peyenan, gıraniye ya ki qeyret gereke gamanê verêna sera bo.

Gami neyê:

1. eke miyanê khal/piranê jü şari u doman/tornanê nê dinan de irtibat çino, o taw gereke nê şari ra sermiyani (ma vacime ma u pi) nê zoni bızanê, eke nezanê gereke bımusê.

2.cemata vırazê. hini bıbo ke, ezayê nê cemati zonê xo rınd bızanê u amayen-şiyaena jübini ê ezayanê nê cemati bıbo. lazımo ke na game, zonê nustey ra zêde, gıraniye bıdiyo zonê fekki (yani zono ke qesey beno).

3.cao ke gumra (zaf) isani nê zoni xo be xo/adet ra qesey kenê, gurenayişê nê zoni qic-pil u aile miyan de teswiq bike. temey bıke ke, zon her roc qesey bıbo. wayirê nê zoni jübini de cirantiye bıkere u çıqas ke mumkıno, teyna nê zon de xo ifade bıkerê.

4.Eke qeseykeredena nê zoni şari miyan de raver siyê, yani hetê qic u pilan de qesey biyê, o taw dest be wenden u nustena nê zıwani bıke. lê hin bıbo ke, ğeyretê wenden u nuştene gıredaiye yardımê qurumanê dewletê nêbo.

5.Eke dewletê iznê ya zi phışti dana, o taw şuxulnaena nê zoni qurumanê egitimiyo dewlete de teşwiq bıke.

6. Eke nê gamê corêni amey ca, şuxulnaena nê zıwaniyo caê kari (karxane) de teşwiq bıke.

7. Eke nê gamê corêni amê ca, şuxulnaena nê zoniyo belediya u mediya de teşwiq bıke.

8. Eke nê gamê corêni amê ca, şuxulnaena nê zoniyo universite u qurumanê dewleteyo binan de teşwiq bıke

Faktorê ke ravêrşiyaena jü zoniyo ke taluke dero de benê yardımci:

David Crysal, kitabê xoyê ‘Language Death - merdena zoni de şeş faktoran marena.

Gorê dey, jü zono ke taluke dero,teyna o taw ravêr şono, eke qeseykerê nê zoni:

1. şikiay, miyanê şarê serdesti de prestijê xo zêde bıkere

2. şikiay, mal-mılkê, ebe nê qeydey hukmê xo, zêde kerê

3. şikiay, çımanê şarê serdesti (dominant community) de wayirê heq u huquqi bê

4. miyanê qurumê egitimiyê a dewlete de wayirê nufuzi bi

5. zonê xo de nusna

6. elektronik teknoloji ra istifade kerd