Varto

Varto
Melumat
Tewr	Qeze
Dewlete	Tırkiya
Merkez	Varto District
Wılayet	Varto District
Nıfus	31 169
Berziye	1 650 m
Seate	UTC+03.00
Geokod	298088
Wikidata sera bıvurne

Varto (be Usmanıcki: وارطو) ya zi Gımgım (be Usmanıcki: کوم کوم) yew qezay Muşiya. Qezay Vartoy, Muş de zımey rocawani de ca gêna. Zımey xo de qezay Xınısi, rocawan (ğerb) de wılayetê Çolig u qezay Bulanıği, veroc (cenub) de zi sûka Muşi estê. Varto, qezay zerrey Muşi ra tepeya gırdiye ra qezaya dıyına.

Tarix

Varto de des medeniyetan hıkum kerd: Medi, Persi, Parti, Romayıci, Bizansıci, Selçuqıci, Aqqoyunıci, Qereqoyunıci u Osmanıci. Tarixê 1923y de, Cumhuriyetê Tırkiya hekimıyet ard Varto. Namey Vartoy zıwanê Ermeniki qısey "vard" (վարդ)i ra yeno pêra. No qıse be xo, zey xeylae qısey, Partki ra kewto Ermeniki miyan u mena cı "vıl(ık)"a (çıçega) ya ki gula; Ewıstki de vardâ- bi.

Coğrafya

Riyê erdê Vartoy 1418 km²'o. Zerrey Muşi de %17,3 ca gêno. Erdê Vartoy koyıno u xeylê koê berzi estê. Her hetê xo be ko gırewtiyo, na qeza Muşi de tewr cao berz dero. Na qeza de Koyê Bingoli berzbiyena xo hetê koanê Çoligi ser, hete veroci (cenub) 3000 metreyo, hetê Xamırpêtio, Koyê Şerefedini de 2300 metre ra berzê.

Varto de dı çhemi (roy) estê. Namey roan Çhemê Muradi u Çhemê Bingolio. Qeza caê xo ebe Roê Muradi be awa Çoligi bi ninan bena dı lete. Roê Muradi hetê rocvetışi (şerq) ra yeno. Hetê rocvetışê rocawani (ğerb) ra zey sinori miyan de qezan ra vêreno ra. Hetê dewanê "Kayalıderey" ra awa Çoligi zey yew zendi (henışk) gêno, ebe hetê veroci ser ca verdano, şono.

Varto de yew gol esto. Namey cı Xamırpêto (Tırki: Akdoğan). Golê Xamırpêti rocvetışê (şerq) Vartoy dero. Verocê na goli de ki hema golê Xamırpêtio qıc ca gêno.

Tarixê Vartoy de hirê bûmlerzê gırdi estê. Serra 1903ine de (tesirê bûmlerzi: 6,7) 2626 merdumi, serra 1946ine de (tesir zelzeley: 5,7) 839 merdumi, serra 1966ine (tesirê bûmlerzi: 6,9) 2118 merdumê Vartoyıci merdi. Zelzeley 1966ine de 2118 Vartoyıci merdê. No bûmlerz de qeza pêro rıjiyawa. Merdena serra 1985ine de nıfusê xo 44.116 biyo. Muş de hem erd de hem ki nıfusi de qeza çarina. Serra 1966ine de bûmlerzi ra tepeya xeylê peyay merdê u jew ki hem dewan de, hem ki zerrey qeza de xeylê bani rıjiyaê; sebeta nae ra ki xeylê koçberiye biya.

Nıfus u ekonomiye

Merdumê Vartoyıci zafê; nıfusê Vartoy deva devê 50.000'io. Varto de hem zaf Zazay estê, hem ki Kurdi. Zazayê Vartoy Elewiyê, Kurdê Varto zêdêri Sunniyê. Varto de mılet suka Muşi de malê rençbertiye roşeno, dewan de ki rençberiye keno u mal-dewar keno weiye. Hêga ramıtene ra zêde mal, dewar kenê weiye. Mêşın u bızi xeylêrê. İtıka de tewr zêde genım rewiyeno. Zerzawat reseno ra, yemış ra say u muri xeylê estê.

Zagon

Folklorê Vartoy de reqıs cao de hewl gêno. Kaykerdışê "Çhepki"yo ke namdaro, kayê Vartoyo. Veyvan de merdumê Vartoy çhepki zaf kay kenê. Xorti ki zaf hewesê nê kay kenê.

Nahiyey u dewê Vartoy

Varto de dı nahiyey u 86 dewi estê.

Nahiyey

• Uskıra Pile (be Tırki: Çaylar)
• Keranlığ (be Tırki: Omcalı)

Dewi

Alangoz (be Tırki: Alagöz) Alangoza Jêr (be Tırki: Aşağı Alagöz) Avrez (be Tırki: Erdoğan) Badan (be Tırki: Teknedüzü) Baska (be Tırki: Kaynarca) Bengzer (be Tırki: Boyalı) Canesera (be Tırki: Dağcılar) Çarbur (be Tırki: Bağiçi) Çerkez (be Tırki: Ulusırt) Cıvarka (be Tırki: Kartaldere) Çorsane (be Tırki: Yeşildal) Dadina (be Tırki: Ölçekli) Dapage (be Tırki: Sağlıcak) Derebeanere (be Tırki: Akçetepe) Dêrık (be Tırki: Yedikavak) Dêrıka nêr (be Tırki: Kumlukıyı) Dırba (be Tırki: Çayönü) Doda (be Tırki: İlbey) Dütözü (be Tırki: Dutözü) Ekmale (be Tırki: Kuşluk) Emeran (be Tırki: Onpınar) Esenler (be Tırki: Esenler) Eskender (be Tırki: Ünaldı) Eyna Lola (be Tırki: Durucabulak) Gaqır (be Tırki: Gelintaşı) Gestemerde (be Tırki: Çobandağı) Gomê Gorgi (be Tırki: Dallıöz) Gome Zili (be Tırki: Koçyatağı) Goşkar (be Tırki: Yarlısu) Dewa Mira (be Tırki: Çayçatı) Hecibega Jêr (be Tırki: Aşağı Hacıbey)

Hecibega jor (be Tırki: Yukarı Hacıbey) Hebiba (be Tırki: Haksever) Hemuge (be Tırki: Küçüktepe) Hüseyinoglu (be Tırki: Hüseyinoğlu) İnali (be Tırki: Yılanlı) İaqa (be Tırki: Sırasöğüt) Qasıma (be Tırki: Köprücük) Kemera Hemgêni (be Tırki: Baltaş) Kêranlığ (be Tırki: Omcalı) Qerse (be Tırki: Boylu) Kheça (be Tırki: Seki) Qılçığe (be Tırki: Aydınpınar) Kımsora (be Tırki: Kayalıtaş) Khovıke (be Tırki: Oğlakçı Kunave (be Tırki: Kayadelen) Qurçıke (be Tırki: Görgü) Kuzıke (be Tırki: Gölyayla) Leyleg (be Tırki: Leylek Mengel (be Tırki: Alabalık Merga Mısti (be Tırki: Çayıryolu) Mışko (be Tırki: Çaltılı) Muska (be Tırki: Beşikkaya) Muzıra (be Tırki: Yayıklı) Nefsianir (be Tırki: Değerli) Qeregibej (be Tırki: Özkonak) Qerekoiye (be Tırki: Karaköy) Qeremêşe (be Tırki: Karameşe) Qerepungal (be Tırki: Karapınar) Qereseyd (be Tırki: Özenç) Qerqerute (be Tırki: Sazlıca) Xırbaqub (be Tırki: Taşdibek)

Qula (be Tırki: Kolan) Reqasa (be Tırki: İçmeler) Rındaliye (be Tırki: Buzlugöze) Sarice (be Tırki: Dönertaş) Sefereke (be Tırki: Ağaçkorur) Sêgıre (be Tırki: Diktepeler) Şema (be Tırki: Taşlıyayla) Sêrçuge (be Tırki: Alnıaçık) Şêxpir (be Tırki: Göltepe) Sipe (be Tırki: Şanlıca) Sofya (be Tırki: Doğanca) Şorıke (be Tırki: Tuzlu) Spehan (be Tırki: Yurttutan) Sultaşi (be Tırki: Ocaklı) Thaçiye (be Tırki: Tasçı) Tata (be Tırki: Güzelkent) Thanzige (be Tırki: Armutkaşı) Tepe (be Tırki: Tepeköy) Uskura Qıca (be Tırki: Üçbudak) Uskura Pila (be Tırki: Çaylar) Viranje (be Tırki: Yeşilpınar) Xwarıke (be Tırki: Çalıdere) Xaşxaşe (be Tırki: Eryurdu) Xelefa (be Tırki: Ağaçaltı) Xınzora Jor -Jêr (be Tırki: Kayalıkale -Dere) Yayla (be Tırki: Yayla) Zaçeğ (be Tırki: Acarkent) Zengena (be Tırki: Güzeldere) Zırınge (be Tırki: Kayalık) Zorava (be Tırki: Zorabat)

Çımey

• Pêsoreka Vartoy Archived 2007-02-16 at the Wayback Machine
• Qerayışê Vartoy Archived 2019-07-30 at the Wayback Machine
• Radonê Vartoy Archived 2011-02-02 at the Wayback Machine