Ravêr zerreki

Evolusyono biyolocik

Wikipediya, ensiklopediya xosere ra
Biyolociye
Biyolociya evolusyonale
Dara evolusyonale, yew pi ra ameyış, resayış u zêdebiyayışo ganiyan mocniyena
 
Portalê biyolociya evolusyonale
Kategoriye • Kıtab


Evolusyon biyolociye de be averşiyayışê zemani ra estiya u xısusiyetê ganiyan de vıriyayışo, vıriyayışo cênetiko u karakteranê neweyan ra gırewtış, karakteranê kıhanan ra vınikerdışo, inan verdayışo. Raveri ewro zaniyeno ke evolusyon her çiyê ke dınya sero ca gênê de esto. Evolusyon de gani halê cıyê verêni vırneno u coke ra teberê cı de u yew zi zerrey cı de vıriyayış vıraziyeno. Ewro evolusyon biyolociye de kerra (kemer, siye) seria u biyolociye her çi sero be raya evolusyoni ra qayt kena, ewnena cı.[1] Heto bin ra zi evolusyon yew teoriya u ena teoriye de pêro ganiyan (cındeyan) heywan, vılıki, dari, nebati u ganiyê biniyê ke serê dınya derê, heme inan yew ganiyo ke zemanê inan ra ver de est biyo, ey ra yenê.

Evolusyon de yew populasyonê ganiyan miyandê kompozisyonê cênetiki de be mutasyonê raştameye ra yeno meydan, aferiyeno.[2] Cên miyan de mutasyoni, raya goçi ra ya zi tewrê binan miyan de transferê (ardış u berdış, kırıştış) cênan ra veciyenê u tewr peyên de ganiyê newey de varyasyon vıraziyenê, inan rê zi evolusyon vaciyeno. Hema ke evolusyon enê vuriyayışi ra deha hêdiyo, hêdi hêdi vıraziyeno u pêro populasyonan miyan de beno. Populasyon zi oyo ke arêbiyayışê ganiyano.

Ewro destê alıman de ganiyanê dınya ra teyna dı (2) milyonê ganiyan arê biyê, şınasiyenê u sınıf keriyayê. Tayê texminan zi vanê ke dınya ser de 10 (des) u 30 (hirıs) milyoni miyan de ganiyi estê. Heme enê ganiyan, yew piyê miyan (piyo kıhan, piyo serên) ra ameyê. Averşiyayış u vuriyayış ta tepeya game be game, u seserre be seserre evolusyonal veciyo. Merdum u heywanê bini, verê 150 milyon serri de, yew Shrew (ganiyo ke zey merre aseno) ra ameyê u ena merre serê daran de weşiya xo ramıtêne. Ganiyê çıçıkıni, masi, ganiyê tıheyri, mari u heywanê ke dı cıwiyayışê xo estê; heme ninan 600 milyoni (şeşti se) serran ra veri de teyna yew gani (cınde) ra yenê.[3] Yew zi heme heywan u nebati 3 (hirê) milyari serran ra veri, yew organizma ra yenê.[4]

Evolusyon, teberê biyolociye de, biyolociya konservasyone (biyolociya seveknayışi), biyolociya cıresiyayışi, ekolociye, fizyolociye, paleontolociye u tıbi sero zi guriyo, kar kerdo. Teberê ninan de evolusyon ziraet, psikolociye, antropolociye u felsefe sero zi tesır kerdo. Biyoloğê evolusyonali, raveri referansê ke evolusyon raşt kenê, inan seyr kenê, inan ra ewnenê cı u dıma zi inan test kenê u testkerdışê inan kenê a.

Tarix

[bıvurne | çımeyi bıvurne]

Tarixê merdıman de fıkırê evolusyoni kıhano. Papazê Xıristiyanan Gregoro Nazianıci u Augustinusi vatê ke Homay ganiyan vıraştê hema taê inan be zemani ra vıriyê, şekılê xo vırnê, aver şiyê u xo kırıştê aver. Hema enê fıkırê inan şınasiye (zanışiye, ilım) ra nêamey. Key kı inan fıkırê xo vatê, ê bınê tesırê dini de mendê u uca ra fıkırê xo vıraştê. Çunkê inan ra gore eger Nuhi heme ganiyan yew gemiye miyan de kerdê arê, senên beno ke heme ganiyan kewtê têmiyan u kewtê zerrey gemiyê. O ri ra ê vato ke taê ganiyan be zemani ra xısusiyetê xo ra veciy, abırriyay, xo vırnê. Filozofê zemanê antiki Anaksimandrosi zi vato ke asayışê heywanan şeno bıvıriyo, filozofo bin Empedocles zi vato ke ganiyê şeno be yewbiyayışê ganiyanê binan ra bêro vıraştış, vıraziyo. Tarixê İslami de zi El-Cahız esto ke kıtabê xo 'Kitab el Haywanat' de vato ke ganiyan miyan de evolusyon esto. Aristoteles ra heta Konfuçyusi, zafêrê namanê namdaran, evolusyoni sero çiyê nuşto. İbni Sina u İbni Halduni zi evolusyoni sero çiyê nuşto u vênayışê xo izah kerdo, kerdo a. Seserra 19ıne de Jean-Baptiste Lamarck rıçık (rıstım, koke) u cênetikê ganiyan sero cıgeyrayış kerdo u hipotez vıraşto labelê cıgeyrayışê ey raşt nêbiyo. Tewr peyên Charles Darwin evolusyoni sero cıgeyrayış vıraşto u mekanizmay evolusyonali raya seleksiyoni ra kerda a u coka cıgeyrayışê ey raşt vêniyao.

Charles Darwini tarixê tebiati sero kari kerdê. Ey serra 1859ıne de yew teoriya evolusnoyale eşta meydan u ena teoriya ey ewro tewr sentezo herao. Ena idday ey biya raşt hema tayn u kemi biya, yani Darwini evolusyon pêro piya nêşao bıvêno, nêdio. Seleksyonê Darwini vano ke eger yew gani wahêrê (wayirê) yew organio, oyo kı gorey ganiyanê binan ra deha quwetıno, quweta xo zafêr esta, o şeno heyat dı bımano, weşiya xo bıramo u cınde bo, aniya vındero. O ri ra gani be ganiyanê binan ra wayirê avantaji miyan dı beno u wıni cıwiyeno. Darwini serranê 1831-1836ıne miyan dı semedê gırweynayış, şiyo xeylê cayanê dınya, geyrao u cıgeyrayışi kerdê. Enê serran de zi fıkırê evolusyoni kewto mezgê xo. Ey taê cayan dı 3 (hirê) serri raviyarnê. Tewr peyên zi ey Adey Galapagosi sero qerar dao cı u uca dı mendo. O inca de ferq kerdo u ganiyo ke ganiyanê binan ra gore avantajê xo deha esto, oyo kı heyat dı maneno. Eno ri ra Darwin inca dı hirê prensibi vıraştê, eştê miyan;

  • Yew populasyonê ganiyan (gruba cındeyan) dı xeylê karakteristiki estê u enê karakteristiki be biyayış u pêmendışi ra ganiyanê neweyan ra resenê
  • Ganiy, merdeyan ra vêşêr manenê pê u qıcê (doman) inan benê
  • Yew populasyon miyan de amarê ganiyan pêro piya sebit (qerarê xo de, aniya) maneno, populasyon zi bêpeyni (ebedi) nêbeno pil.

Enê prensiban ra tepeya, Darwini kıtab u cıgeyrayışê xo kerdê arê u kıtabê cı Rıçıkê ganiyan (Kokê tewran) nuşto. Darwini 30 (hirıs) serran ra vêşêr yew delil geyrao cı u ewnao cı. Hema kı heta serra 1858ıne fıkırê xo nêvato, çunkê verapeyan (reaksiyon) ra tersao. Çı wext Alfred Russel Wallacei zey teoriya Darwini yew teoriya bine vıraşta u be mektubi ra erşawıta (rışta), Darwini qerar dao ke fıkırê xo bıkero a. Darwin u Wallace her dı zi evolusyoni sero fıkırê xo kerdê a u tezi vıraştê. Hema Darwin serra 1859ıne de cıgeyrayışê xo "On The Origin of Species by Means of Natural Selection or the Preservation of Favoured Races in the Struggle for Life" (Pırodayışê Cıwiyayışi de Seleksiyono Natural ya zi be Raya Şeveknayışê Irqanê Avantajınan ra Rıçıkê Ganiyan) çap kerdo u eno cıgeyrayış zaf biyo namdar. Fıkırê Darwini fıkırê Wallacey ra gore deha hera u namdar biyo. Eno kıtab zi biyolociye de kıtabê do namdar vêniyao.

Serra 1930i de Gregor Mendel teoriya cênetiki vıraşta, biyolociya molekulare sero zaf fayde kerdo. Ena teoriye be teoriya Dawrini ra yew biyo, şınasan ê kerdê têmiyan u evolusyono ewroyên ameyo meydan. Be cıewniyayışê rocaney ra evolusyon yew hewuzê cênan de bestiyayış u vıriyayışê allelano ke nesıl ra nesıl karakterê ganiyan yewbinan ra cıra benê. Ewro namey teoriya evolusyonale Teoriya Evolusyonê Sentetikio.

Tarix de averşiyayşê evolusyoni

[bıvurne | çımeyi bıvurne]

Skalay ke hetê bınêni de ca gêna, cıgeyrayışê evolusyonali sero yew vênayışê pêroyi veceno miyan;

Andreas Vesalius
William Harvey
J.B. Lamarck
Charles Darwin
Gregor Mendel

Serra 1543yıne de Andreas Vesaliusi eserê Galeni sero gırweyo u anatomiya merdıman sero vıreniya ey diya. Vesalius be namey “De humani corporis fabrica libri septem” yani “Estiya Bedenê Merdıman Sero Hewt Kıtabi” ra kıtab nuşto u cıgeyrayışê xo izah kerdo. [5] Serra 1628ıne de William Harvey, raver yew doktor biyo u vato ke goyni, be zerrey (qelb) ra wucıdê merdıman rê pompa beno, erziyeno. Ey be namey "Exercitatio Anatomica de Motu Cordis et Sanguinis in Animalibus"i ra yew kıtabo şınasiyên nuşto. Eno kıtab 200 (dı sey) serri cıwiyayışê İngılızan sero tesır kerdo. Teolociya ke vana ke be mezgi ra plan u estiya Homa şenê areze bıbê, ê vıraziyay.[6] Serra 1666ıne de Nicolas Steno, Stenoy yew kutıkmase beyan kerdo u areze kerdo ke dındanê (dızan) kutıkmasey, zey kerra ke uca de esta, be inan ra hemıno (eyniyo). Dıma zi ey diyo ke letey kerran, esasên fosilê, yani kerre (kemer, siye) niyê. Uca ra palentolociye ameya meydan. Dıma Stenoy xo dao ilım u fazê fosilan sero kar kerdo. [7] Serra 1735ıne de Carl Linnaeus, Linnaeus, biyolociye u botanik de esasê Sınıfkerdışê ilmiy ardê, heme ganiy yew cetweli sero motê, mocnê. Eno metodê xo ewro zi esto u gırweniyeno. [8] Serra 1749ıne de Comte de Buffon, Buffoni vato ke semedê (qandê, seba) tarixê cihani sero çiyê vatene ra tarixê Erdkurey be çiyê ke İncili de ca nêgênê, gani merdım be inan ra a bıkero u tarixê dınya zi be fizikê Isaac Newtoni ra izah bıbo. Teberê inan de Buffoni, eserê xo "Histoire naturelle générale et particulière" de vato ke cıwiyayış tayê şertan de be xo ra reseno, resao u be xo ra veciyeno, veciyo. Fıkırê Buffoni sebebê xeylê resayışê evolusyonali biyo. Ornagên teoriya Darwini dewamê vênayışê Buffonio.[7][9] Serra 1789 de Thomas Malthus; Malthus, pilbiyayışê (berziyayış) nıfusi sero kari u cıgeyrayışi kerdê u enê cıgeyrayışi eserê xo "A An Essay on the Principle of Population as it affects the Future Improvement of Society" de bınê şertanê mınasibi de nuştê. Eserê xo de bınê şertanê mınasiban de populasyon, pilbiyayışê maddeyi darıno we, deha leze u rew beno pil.[10] Serra 1812yıne de Georges Cuvier vıraştoğê Paleontolociya ilmiyo u yew merdumê do Fransızo. Nuşteyê xo "Recherches sur les ossements fossiles de quadrupèdes" (Fosılê Ganiyanê ke Çehar Payê xo Estê, İnan sero Cıgreyrayışi) de eserê xo de vato ke her fosil, dewamê fosilê verêniyo u deha veri de vato ke "Peynidiyayışê populasyonani" erziyeno meydan. Enê cıgeyrayışi hipotezê Cuvieri afeto tebii ya zi ideaya Katastrofizmi vıraştê.[11] Cuvier'in Hipotezê afeto tebii esasên yew hipotezo raşt niyo u semedê evolusyoni akerdışo hewl nêdano kar kerdene, nêgureniyeno.[12] Miyanê serranê 1815-1822ıne de Jean-Baptiste Lamarck, demê verê Darwini de çınebiyayışê tewran u be zemani ra vuriyayışê ganiyan, zey ma ewro vani, be zemani ra evolusyonê ganiyan, raveri naturalist Lamarck vıraşto u eşto meydan. Karê Lamarcki Lamarckizm ya zi be nameo bin ra ”resnayışê hısusiyetiyê ke geriyayê”, vano ke heme ganiyan tenya yew rıçık/koki ra yenê u cayê ke tede ganiyi cıwiyenê, vuriyayışi ke uca de yenê meydan, semedê (qandê, seba) ganiyo ke uca de cıwiyene xebatneno, heme hemtewrê/mensubê populasyoni ser de vuriyayış vırazeno. Ornagên goreyê Lamarcki ra, organo ke guriyeno, oyo ke reseno; organo ke nêguriyeno, oyo ke kor beno. Eno xısusiyeto ke newe gêriyao, nesılanê newan sero be raya cênetiki ra şeno bıresiyo.[13] No waziyet zêdebiyayış, ferqgırewtış u vuriyayışê ganiyan sero raye keno a. İdeaya Lamarcki cênetik ser de tesıro gırd kerdo hema be diyayışê cênan ra na ideaya xo ameya terk kerdene, cı ra abıriyao.[14] Serranê 1838-1859an miyan dı Charles Darwin be kıtabê xo "Rıçıkê Ganiyan" de Charles Darwini u hem zeman de Alfred Russell Wallacei, "Teoriya Evolusyonale be Raya Seleksiyonê Naturali" eşta meydan u ê vatê ke heme ganiyan teyna yew gani (rıçık/koke) ra yenê, tewrê ganiyan de vıriyayış beno, u coka, sebebê enê vıriyayışan, fıkırê Lamarcki (be vuriyayışê cayan ra gani karatero newe gêno u be raya cênetike ra dano qıc (doman) u qıcê ra) niyo, vıriyayış u averşiyayışê ganiy, şertan ra gore deha hewl u weş adaptekerdışê ganiyano. Adaptasyon, peyniya Seleksyionê naturaliyo, labelê gorey Lamarcki ra no waziyet yew ca de semedê cıwiyayayışi ra, adaptasyon u ihtımalê adaptasyonê ganiyan biyo.[15] Serra 1853 de Gregor Mendel cênetikê bezelyayan sero kari kerdê u vato ke karakterê cênetiki be zemani ra pi ra qıci rê vêrino (vêreno ra) u eno heme ganiyan de esto. Yani karakter be zemani ra nesılanê newan ra vêrino (ravêreno). No fıkırê Mendeli, zemanê xo de elaqa nêdiya hema dıma merdışê Mendeli ra pey Cênetika Mendeli kerreya biyolociya esasiye biya.[16] Serra 1930ıne de ilımdaranê zey |Fisher, Haldane u Wright İngılizi u biyoloğê evolusyonali Ronald Fisher, J.B.S. Haldane ve Sewall Wright u karê vıraştoğê Cênetika populasyone Fisher'in "The genetical theory of natural selection Evolution" de Seleksiyono natural dınyaya Mendeli de senên (çıtewri) kar keno u senên aver şıno (şono), inan ninan sero raya matematiksel ra modeli vıraşti.[17] Serra 1937ıne de Theodosius Dobzhansky, cênetikzanayo Ukraynaıci u biyoloğo evolusyonal Dobzhansky, "Genetics und the Origin of Species" (“Rıçıkê Cênetik u Tewran”) yew ida kerda ke mutasyoni her zeman natural (be xo ra, be raya tebiiye ra) veciyenê, mutasyon tayê halan de tayê zemanan de dano zerar, mutasyon tesır nêkeno, o delılê inan veto, o Sentezê Evolusyonê Moderni rê şekıl dayo u o Biyolociya evolusyonale ser de rolo merkezi de kay kerdo.[18] Serra 1942yıne de |Ernst Mayr, Julian Huxley teoriya Darwini (teoriya evolusyonale) u teoriya Mendeli (Cênetik) eserê inan, "Systematics and the Origin of Species" u "Evolution - The Modern Synthesis" têlewe ardê, kerdê arê u Biyolociya molekulera moderne u bınê roşniya Cênetika populasyonale de vata, Ernst Mayr u Julian Huxley enê karê inan rê, namê sentezê evolusyonalê moderni dao cı.[19][20]

Adaptasyon

[bıvurne | çımeyi bıvurne]

Adaptasyon evolusyon de yew meseleyo esasiyo, kerra seriya. seleksiyono natural ra tepeya zemano ke tede cayê habitati organizma de yew vıriyayış vırazeno, eger a organizma şena heyat de bımano u bıcıwiyo, yanê gani u cınde bo o taw cı rê adaptasyon vaciyeno, adaptebiyayışo ganiyano. Be averşiyayışê zemani ra piya adaptasyoni bedenê organizmayan hêdi hêdi vıriyeno u halê cıyê naturali keno vıni.[21][22] Ganiyo ke şeno adapte bo, cı rê ganiyo adaptetif yeno vatene. Desto bin ra adaptasyon yew vırnayışo cênetiko ke semedê cıwiyayışê ganiyan asankerdış u dewamê inan vıraştış merdıman sero tesır keno. Adaptasyon şeno cênetik, fizolocik ya zi hereketan ser de bo. Rengê poste ya zi teyna post u beden adaptasyonê cênetikê. Fototropizm zi yew adaptasyono hereketıno u heretekanê ganiyan sero vıriyayış vırazeno. Sım (Zehır) vıraştış, mukus resnayış, raya homeostazi, ê adaptasyonê fizyolocik rê mısal benê.

Adaptasyon, karakteristiko seleksiyonalo ke seleksiyonê naturali ra ameyo, namey eyo. Cêno ke xusısiyetê adaptifi mocneno, raveri ra esto yani dıme ra nıvıraziyeno, riyê dormey ra nêvıraziyeno. Varyantê cıyê cênetiki zemanê veri ra beno (yani esto) u merdımo ke enê cêni bar keno, xo ser kırışeno, o cı rê ano avantaj. Raveri Salvador Luriai u Max Delbrücki testi kerdê u ê raver ra biyayışê varyantan motê. Enê cıgeyrayoği be Testê fluksasyoni ra bakteriya Escherichia coli sero vırnayışo adaptif kerdo be zeman ra piya bakteriyan de Antibiyok ver de vındertış (Muqawemeto antibiyotik) veciyo u enê isbatê adaptasyonan u isbato adaptif biyo. Organizmayê ke wahêrê karakterê adaptetifi niyê, ya habitatê xo vırnenê ya zi nêşenê dıma vırnayışan weşiya xo bıramê u bıcıwiyê. Coka zi peyniya cıwiyayışê cı yena, nesilê cı bırniyeno u a organizma inca de mırena. Bırnayışê nesilê organizmayan yenê ena mena, biyayışi kemi benê u hêdi hêdi kemiyenê, merdışi benê zaf u hêdi hêdi peyniya ê gani yena. Eger waziyet beno ters, uca de seleksiyon vıraziyeno. Yani biyayışê ganiyê ke wahêrê karakteristikê adaptetifê, ganiyê ke wahêrê cı niyê, ê inan ra deha berz benê u bırnayışê nesili beno vıni, miyan ra dariyeno we. Adaptasyonê ke ganiyan de asenê, hedef u fêlê cı aresteyê, (belliyê, zaniyenê). Labelê hedef u fêlê zafêrê adaptasyonan areste niyê u xetta estiya tayê adaptasyonan nêşınasiyena, nêzaniyena. Sebebê cı noyo ke mısalên yew adaptasyon zemani veri de zaf weş u hewl biyo u karê yew ganiy kerdo asan. Hema be zeman ra piya no karakteristik fonksiyonê xo kerdê vıni. Karê ganiy ra nêreseno, karê ganiy nêkeno raşt o taw o karakteristik hêdi hêdi beno vıni. Ya zi faydey enê karakteristiki estê labelê nêşınesiyenê. Ya zi eno karakteristik be yew karakteristiko bin ra gıre dao, bestiyao u incay rê faydey cı estê (Cı rê teoriya Spandreli yena vatene). Eno çımraviyarnayış bınê dı prensiban ra zağ anceno, xete keno.

  • Varyantanê cênetikan be raya raştameyi (têsadûfi) vıraziyê.
  • Adaptasyon be zemani ra vıraziyeno, reseno u dıma zi mıreno. Adaptasyoni yenê u ravêrenê.

Eger yew adaptasyon zerrey ganiy de vıraziyo, veciyo meydan u cı ra desteg kerdo u karê ganiy a kerdê, hema be zeman ra piya hêdi biyo u ganiy rê gıraniye vıraşta se no fonksiyonê ê ganiy vıni beno. Xetta ke ganiy rê zerar zi dano, coka cı rê Adaptasyono vestigial vaciyeno. Tayê zemanan de adaptasyon teyna cıwiyayışê yew ganiy keno a u yeno menay ra vırnayışo ke teyna serê ganiyê de beno. Hema semedê (qandê) enê terimi deha spesifikkerdışi aklimasyon ya zi aklimitizasyon zi vaciyeno.[23]

Mendışo evolusyonal

[bıvurne | çımeyi bıvurne]
Estiya DNA. Nukleobazi miyan de ca gêna u zerreyê Duble helixi de terefê zencırê fosfat u şekeri ra padiyena

Ganiyan miyan de yew organizma de evolusyon be vuriyayışê fenotipan ra vıraziyeno. Ornagên merduman de rengê çımi yew karakteristiko cênetiko. Merdumo ke şeno rengê çımanê xo ma u piyê xo ra bıgêro.[24] Enê karakteristikê ke gêriyenê, terefê cênan ra kontrol benê. Qandê yew organizma zerreyê genomi de heme rêzanê cênan zey genotipê ena organizma asenê.[25] Vıraştış u vıraziyayışê ke yew organizma de estê u şenê bımocniyê, fenotipê organizmayi asnenê, mocnenê. Enê karakteristiki be zeman ra karaketeranê newan qezençkerdışi ra vıraziyenê.[26] Ey ra pey zi xeylê terefan ra ganiyan de fenotipi, nêşeni bêrê u nesılê neweyi ra şırê. Mısalên yew posta bronze, bınê tici de mendene ra veciyena u nêşena be raya evolusyonale ra nesılê newan ra şıra. Hema ke tayê merduman riyê cênetikê inan ra deha asan şeno bronz bıbê, yanê posta xo şenê tari (ya z, siya) bıbo. Enê vuriyayışi gênotipan ra yenê. Nêweşiya Albnizmi ke yew mısalo nêvuriyayışiyo. Na nêweşiye de posta ke nêweşa (merdumo ke nêweşo zi) bınê tici de tari u siya nêbeno. A ri ra albinizm yew nêweşiya cênetika.[27]

Ewro şınasiyeno ke yew molekul esto u şınasiya (melumat) cênetiki be raya DNA ra kod keno u biyayış be biyayış şıno.[28] DNA, yew polimera ke çehar çeşıdê bazi ra vıraziyena. Rêza bazan yew molekulê DNA sero kewna, zey rêza herfiyê ke yew cumle areste kena, şınasiya cênetiki zi areste kena. Dıma cırabiyayışê yew hucreyi ra, raveri DNA bena kopya u dı hucreyê neweyi veciyenê. Her dı hucreyi be raya cênetiki ra rêza DNA gênê. Leteyê DNA ke tenya yew karê fonksiyoni mocneno, cı rê cên vaciyeno. Cênê bini, yewbinan miyan de wayirê rêzanê bazanê. DNA de layê dergi, zerreyê hucreyi de estiya ke zey mila u namê cı kromozomo, inan vırazenê. Yew rêza DNA de, cayê kromozomi rê lokus vaciyeno. Eke yew lokus miyan de rêza DNA merduman miyan de vuriyayış mocnena se, formê ena rêza bini rê alel vaciyeno. Rêza DNAyan terefê mutasyono ke alelê neweyi vırazeno ucayi ra şeno bıvuriyo. Zerrekê yew cêni de eke mutasyon beno se, alello neweyo ke vıraziyeno asayışê ganiyan vurneno u cênê ganiyan rê nizam u rêze dano u inan kontrol keno.[29][30][31] La, tayê waziyetan de gıreya basite ke alell u yew karakteristik miyan de bena, tayê halan de şena kar bıkera, zafêrê karakteristikan halê deha kompleksti derê, ê terefê Quantitative trait locus ya zi multiple interacting genes ra kontol benê.[32] Cıgeyrayışê pêyeni, vuriyayışê rêza nukleotidan u vuriyayışo cênetiko ke nêşınasiyeno, heqê inan de ma rê enformasyon danê, nê aktiviteyê kenê raşt. Enê fenomeni, zey sistemê cênetiki epigenetiki sınıfkerdış yeno kerdene.[33] Metilasyonê DNAyo ke kromatini keno dı leteyi, be xo ra xo idame keno, rameno u yew zi metaboliko. Enterfansê DNA be enê kromatinan ra beno temam u cênê benê hış.(İng: gene silencing.[34][35] Biyoloğê resayışi, ağê ke cênan de estê vanê ke kominikasyonê kaotiki u hucreyan miyan de kominikasyon şeno varyasyonan raye ra kero. [36] Mendışo evolusyonal şeno zaf gırd bo. Mısalên mêraso ekolociko ke be nişvıraştışi (İng: niche construction) ra ameyo dest, zey aktiviteyê ke organizma u tabiet miyan de benê u reyna be reyna benê izah biyaye. No, qandê nesılanê neweyi, hiyerarşiya ke ekosistem dera, uca de ca weçinıtış u ca vurnayışi miraz u ğeletiye vırazeno. Ani nesılê neweyi, fealiyetê ke ma u piyê xo kerdêne, heme inan xo sero gênê.[37] Evolusyon de hediseyê cênetikiyê biniyê ke bınê kontrolê cênetiki de niyê, terefê teoriya mendışê dıyêni (dual inheritance theory) ra yenê akerdene. Na teoriye çiyo ke vıraziyayışê simbiyozan keno a u namê cı simniyogenezo, ey u karakteristikê kulturali (bini) miyan de evolusyonê cên-kulturıni de vırazena. [38][39]

Varyasyono cênetik

[bıvurne | çımeyi bıvurne]
Varyasyonê cênetiki ra tepeya gozi
Asayışê grafiki de karyotipê merdumanê normali

Varyasyono cênetik oyo ke ferqo ke yew populasyon miyan de ya zi zêde populasyonan miyan de veciyeno u allelê cenan de aseno. Karakterê fenotipê yew organizmaya gani, cênotipo ke serê cı dero u tesırê teberi ra yeno akerdışê xo wına beno a. Leteyê vuriyayışê fenotipiyê ke yew populasyon de veciyenê, vuriyayışê ke genotipan miyan derê, uca ra yenê.[40] Sentezo evolusyonalo modern, enê vuriyayışê varyasyoniyê ke piya averşiyayışê zemani benê, inan zey evolusyoni qebul keno. Frekansê yew cenê alelli, be zemani ra tip u formê xo enê ceni ra deha vêşi ya zi deha tayn u kemi benê. Yew tipê alelliyo newe, averşiyayişê zemani de keyê ke yeno noxtaya cıya sebıtmende, o ya allelo ke zemanê xo ra deha veri de ameyo cayê xo, ey gêno ya zi heme populasyoni esterneno, çınebiyayışê yew populasyoni rê raye keno a.

Seleksiyono natural yew populasyon de eke amarê varyasyonanê cênetikan besê se, ani evolusyon vırazeno u cı rê vaciyeno. Verê vênayışê Cênetikê Mendeli ra, hipotezê ke namê cı 'Hipotezê pêrokerdış'iyo, o yew hipotezo hera vêniyao. Hipotezê pêrokerdışi vano ke leyr u qıcê ke benê, karakterê ma u piyê xo zi piya anê. Mısalên eke yew cêniye pê manena u pıtê xo beno, eke marda xo kılma ya zi marda xo derga u piyê xo dergo ya zi piyê xo kılmo; çı wext pıt beno pil, dergiya xo bena normal; zaf derg nêbeno zaf kılm zi nêbeno, qameyo xo normal vêniyeno. Labelê eke hipotezê pêroyi raşto, gani ser de varyasyono cênetiki nêbeno u gani zaf leze çıne beno, mıreno u miyan ra dariyeno we. A ri ra areze beno ke hipotezê pêroyi raşt nêbiyo, vıreniya xo est biya. Heto bin ra Hardy-Weinberg Kuralı zi yew populasyon de seveknayışê varyasyonan sero fıkırê xo vato. Goreyê ey ra terefê quweta ke frekansê cênan (varyasyonê ke cên derê) dera, goreyê virê xo ra pêro bena, cênê ke vıraziyayışê leteyi hak u sperman ra vecenê u hucreyê hakiyê ke seks de veciyenê, kombinasyonê heme ninan sebıt yenê kerdene.[41]

Varyasyon be ena mena ra dıme, reyna yewbiyayışê ceniyê ke Materlayo cênetiki de ca gênê, mutasyon, reproduksiyono seksual u populasyonan miyan de goçi (Transferê cênan) ra vırazenê. Be mutasyon u transferê cêni ra populasyon de ganiyanê neweyi vıraziyenê la qısımê cênomê yew ganiyê gırdi be tewrê ke cı ra nezdiyê, be inan ra gıre danê, inan ra nezdiyê u xetta be inan ra hemo vêniynê (eyniyê).[42] Hema ke eno zi esto ke eke genotip de vuriyayışo qıtek esto se, no şeno fenotip de vuriyayışo gırd bıkero u vuriyayışê dramatiki rê raye kero a. Ornagên genomê şempaze u merduman miyan de qısımê ferqanê gırdan ra, ferqê nukleoditiyê ke nısbetê  % 5,07 derê u delesyon u insersiyoni ra veciyenê, hema ke ferqê nukleoditi teyna nısbetê  % 1.52 derê u şempaze u merdum miyan de pêro % 6,58 ferq veciyenê. Xetta eke teqrarê DNA ra DNAya ke nısbetê xo kemiyo veceno, miyandê inan de ferq 2,37 ra kemiyeno. [43]

Mutasyono evolusyonal

[bıvurne | çımeyi bıvurne]
Replikasyono kromozomal

Mutasyon yew genomê hucreyi de vuriyayışo ke rêza DNAyan de bena, namê cıyo. Mutasyon her zeman nêşeno organizma ser de hetê negatifi ya zi hetê pozitifi ra tesır bıkero. Mutasyono ke vıraziyeno, o şeno mexsulê geni de vuriyayış ya zi raşt ya zi vıren (ğelete) karkerdışê geni ra hengel mebo. Meyisê Drosophila melanogasteri sero kari guriyayê u meydan ra veciyo ke yew mutasyono proteiniyo ke terefê genan ra vıraziyeno, %70ê enê mutasyoni wayirê tesırê zerarıniyo, u nısbetê bino ke maneno, ya notr (bêtesırın) ya zi kemi feydaya xo est bena. [44]

Mutasyoni şenê pêro kromozomê ke terefê rekombinasyonê cênetiki ra vıraziyeno (bv. Duplikasyono cênetik) o ihtıwa bıkero u na ri ra enê rekombinasyonê cênetiki genom de yew kopyaya geni şeno bıveco. [45] Kopyabiyayışê genan qandê genê neweyi resnayene yew çımeyê, referansê u rıçıkê.[46] Geno tewr newe, piyê hemıneyi ra yeno u genê ke inan ra ver est biyê, inan ra vıraziyeno u a ri ra kopyakerdışê genan muhımo u cayê veri dero.[47] Mısalên roşniya çımê merdumi de qandê/semedê roşniya vênayene çiyê esto u çı wext enê çiyê vıraziyeno çeharê (4) genan guriyenê: 3yê (hirê) enê genan qandê/semedê rengan diyayış (vênayene) guriyenê u yew bino ke seba şewe de vênayış guriyeno. Heme enê çehar genan tenya yew piyê hemıneyi ra zêde benê.[48]

Yew geno esasi, çı wext ke kopyaya cı mutasyon vênena u fonksiyono newe gêno, şeno tewranê neweyi vırazo, xo bıresno. Eno kar zêdebiyayışê sistemi xeylê keno u waziyetê kopyakerdışê geni de deha asano. Enê şekıli de dı genan de yew gen, yew fonksiyono newe qezenç keno, kopyaya cı zi fonksiyonê kıhani ra tırakerdış rê dewam keno, hewna fonksiyonê kıhani vêneno.[49][50] Mutasyon de yew tipo bin ke, genê ke zemanê veri ra kod nêbiyê, şifre nêbiyê ê şenê pêro genanê neweyan bıvırazê, bıresnê.[51][52]

Genan de yew jenerasyono newe, şeno hem zeman de leteyê genê ke kopya biyê bıtepışo, bıgêro, ihtıwa bıkero u be enê leteyê neweyi ra kombinasyono newe bıresno u vırazo.[53][54]

Genê newey be pêrobiyayışê gêniyê ke raveri est biyê, kumeya ke enê leteyan ra vıraziyena, qandê kombinasyonê neweyi vıraştene be yewbinan ra pêro benê u zey serbest u modulê wayirê fonksiyonê basiti hareket kenê.[55] Ornagên sentezê poliketiti, enzimê gırdiyê ke antibiyotik vırazenê u zey her gama montaji de, heme zemani de her katalizi zey ena game erzenê u se (100) gami benê u ninan dıme ra kume ihtıwa kenê.[56]

Referansi

[bıvurne | çımeyi bıvurne]
  1. ↑ "Archive copy". Archived from the original on 2014-05-28. https://web.archive.org/web/20140528144807/http://global.britannica.com/EBchecked/topic/197367/evolution. 
  2. ↑ "Archive copy". Archived from the original on 2011-11-02. https://web.archive.org/web/20111102182615/http://evolution.berkeley.edu/evosite/evo101/IIIC1Mutations.shtml. 
  3. ↑ "Archive copy". Archived from the original on 2014-05-28. https://web.archive.org/web/20140528144807/http://global.britannica.com/EBchecked/topic/197367/evolution. 
  4. ↑ "Archive copy". Archived from the original on 2011-10-22. https://web.archive.org/web/20111022044822/http://evrimianlamak.org/e/Ana_Sayfa. 
  5. ↑ The Early Superstitions of Medicine, The Popular Science Monthly, May 1872, Volume 1, pp95-100,
  6. ↑ "Archive copy". Archived from the original on 2011-11-08. https://web.archive.org/web/20111108232547/http://www.evrimianlamak.org/e/P1:evrim_tarihi_2_3. 
  7. ↑ 7.0 7.1 http://www.evrimteorisi.org/index.php?option=com_content&view=article&id=283&Itemid=108
  8. ↑ "Archive copy". Archived from the original on 2011-11-09. https://web.archive.org/web/20111109000031/http://www.evrimianlamak.org/e/P1:evrim_tarihi_2_4. 
  9. ↑ "Archive copy". Archived from the original on 2011-11-08. https://web.archive.org/web/20111108232554/http://www.evrimianlamak.org/e/P1:evrim_tarihi_2_5. 
  10. ↑ Korotayev A., Malkov A., Khaltourina D. Introduction to Social Macrodynamics: Secular Cycles and Millennial Trends. Moscow: URSS, 2006. ISBN 5-484-00559-0
  11. ↑ Prof.Dr.Ali Demirsoy "Yaşamın Temel Kuralları Archived 2016-02-06 at the Wayback Machine", Meteksan Yayınları, Ankara 1990. ISBN 97577460307
  12. ↑ “1oo Prüfungsfragen Abitur Biologie” - Prof. Dr. Wilfried Probst, Bibliografisches İnstitut AG, Mannheim 2009
  13. ↑ Evolution Mensch” - Rosemarie Benke-Bursian, Gondram Yayınları, Bindlach 2006
  14. ↑ "Archive copy". Archived from the original on 2011-11-08. https://web.archive.org/web/20111108211850/http://www.evrimianlamak.org/e/P1:evrim_tarihi_3_2. 
  15. ↑ “Evolution und Biologische Vielfalt” - Prof. Dr. Wilfried Probst, Bibliografisches İnstitut & F.A. Brockhaus, Mannheim 2008
  16. ↑ Bowler, Peter J. (2003). Evolution: the history of an idea. Berkeley: University of California Press. ISBN 0-520-23693-9.
  17. ↑ Hald, Anders (1998). A History of Mathematical Statistics. New York: Wiley. ISBN 0-471-17912-4.
  18. ↑ Şablon:Dergi kaynağı
  19. ↑ Mayr, Ernst: Systematics and the Origin of Species from a Viewpoint of a Zoologist, Harvard University Press 1942
  20. ↑ Huxley, Julian (2010): Evolution - The Modern Synthesis, MIT Press
  21. ↑ Sterelny, K. & Griffiths, P. E. (1999) Sex and Death: An Introduction to Philosophy of Biology p.217 University of Chicago Press. ISBN O-226-77304-3
  22. ↑ Freeman, S. & Herron, J.C., (2007)"Evolutionary Analysis" p. 364 Pearson Education Inc. ISBN 0-13-227584-8
  23. ↑ "Archive copy". Archived from the original on 2008-05-05. https://web.archive.org/web/20080505223033/http://bruceowen.com/introbiological/20104s12.htm. 
  24. ↑ http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/15262401
  25. ↑ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/16724031
  26. ↑ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/18319743
  27. ↑ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/8796918
  28. ↑ name=Pearson_2006
  29. ↑ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/18852697
  30. ↑ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2689140/?tool
  31. ↑ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/16485021
  32. ↑ author=Phillips PC |title=Epistasis—the essential role of gene interactions in the structure and evolution of genetic systems |journal=Nat. Rev. Genet. |volume=9 |issue=11 |pages=855–67 |year=2008 |pmid=18852697 |doi=10.1038/nrg2452 |pmc=2689140
  33. ↑ name="Jablonk09">last1=Jablonka|first1=E.|last2=Raz|first2=G.|title=Transgenerational epigenetic inheritance: Prevalence, mechanisms and implications for the study of heredity and evolution.|journal=The Quarterly Review of Biology|volume=84|issue=2|pages=131–176|year=2009|url=http://compgen.unc.edu/wiki/images/d/df/JablonkaQtrRevBio2009.pdf%7Cpmid=19606595%7Cdoi=10.1086/598822}}
  34. ↑ name="Bossdorf10">Şablon:Dergi kaynağı
  35. ↑ Şablon:Kitap kaynağı
  36. ↑ name="Jablonka02">Şablon:Dergi kaynağı
  37. ↑ name="Laland06">Şablon:Dergi kaynağı
  38. ↑ name="Chapman98">title=Morphogenesis by symbiogenesis|last1 =Chapman|first1 =M. J.|last2 =Margulis|first2 =L.|journal=International Microbiology|volume=1|issue=4|pages=319–326|year=1998|url=http://www.im.microbios.org/04december98/14%20Chapman.pdf%7Cpmid=10943381}}
  39. ↑ last1=Wilson|first1=D. S.|last2=Wilson|first2=E. O.|title=Rethinking the theoretical foundation of sociobiology|journal=The Quarterly Review of Biology|volume=82|issue=4|year=2007|url=http://evolution.binghamton.edu/dswilson/wp-content/uploads/2010/01/Rethinking-sociobiology.pdf}}
  40. ↑ Wu R, Lin M (2006). "Functional mapping – how to map and study the genetic architecture of dynamic complex traits".Nat. Rev. Genet. 7 (3): 229–37.
  41. ↑ name="ref644">Ewens W.J. (2004). Mathematical Population Genetics (2nd Edition). Springer-Verlag, New York. ISBN 0-387-20191-2.
  42. ↑ Butlin RK, Tregenza T (1998). "Levels of genetic polymorphism: marker loci versus quantitative traits". Philos. Trans. R. Soc. Lond., B, Biol. Sci. 353 (1366): 187–98.
  43. ↑ Wetterbom A, Sevov M, Cavelier L, Bergström TF (2006). "Comparative genomic analysis of human and chimpanzee indicates a key role for indels in primate evolution" .J. Mol. Evol. 63 (5): 682–90.
  44. ↑ Sawyer SA, Parsch J, Zhang Z, Hartl DL (2007). "Prevalence of positive selection among nearly neutral amino acid replacements in Drosophila" Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. 104 (16): 6504–10
  45. ↑ Hastings, P J; Lupski, JR; Rosenberg, SM; Ira, G (2009). "Mechanisms of change in gene copy number". Nature Reviews. Genetics 10 (8): 551–564
  46. ↑ Carroll SB, Grenier J, Weatherbee SD (2005). From DNA to Diversity: Molecular Genetics and the Evolution of Animal Design. Second Edition. Oxford: Blackwell Publishing. ISBN 1-4051-1950-0.
  47. ↑ Harrison P, Gerstein M (2002). "Studying genomes through the aeons: protein families, pseudogenes and proteome evolution". J Mol Biol 318 (5): 1155–74.
  48. ↑ Bowmaker JK (1998). "Evolution of colour vision in vertebrates". Eye (London, England)12 (Pt 3b): 541–7.
  49. ↑ Gregory TR, Hebert PD (1999). "The modulation of DNA content: proximate causes and ultimate consequences". Genome Res. 9 (4): 317–24.
  50. ↑ Hurles M 2004). "Gene duplication: the genomic trade in spare parts". PLoS Biol. 2 (7): E206.
  51. ↑ Liu N, Okamura K, Tyler DM (2008). "The evolution and functional diversification of animal microRNA genes" Cell Res. 18 (10): 985–96
  52. ↑ Siepel A (2009). "Darwinian alchemy: Human genes from noncoding DNA". Genome Res. 19 (10): 1693–5
  53. ↑ Orengo CA, Thornton JM (2005). "Protein families and their evolution-a structural perspective" Archived 2014-08-23 at the Wayback Machine. Annu. Rev. Biochem. 74 (1): 867–900.
  54. ↑ Long M, Betrán E, Thornton K, Wang W (2003). "The origin of new genes: glimpses from the young and old". Nat. Rev. Genet. 4 (11): 865–75.
  55. ↑ Wang M, Caetano-Anollés G (2009). "The evolutionary mechanics of domain organization in proteomes and the rise of modularity in the protein world". Structure 17 (1): 66–78.
  56. ↑ Weissman KJ, Müller R (2008). "Protein-protein interactions in multienzyme megasynthetases". Chembiochem 9 (6): 826–48
Retrieved from "https://diq.wikipedia.org/w/index.php?title=Evolusyono_biyolocik&oldid=530612"