Rohingya

Wikipediya, ensiklopediya xosere ra
Rohingya
Gruba etnike
Melumat
Cıwiyayış Myanmar, Bengladeş, Malêzya, Pakıstan û Tayland
Nıfus 1 712 000
Din İslam
Nameo raştıkên ﺭُﺍَࣺﻳﻨڠَ

Rohingya (zıwanê Rohingyaki de: Ruáingga, ရိုဟင်ဂျာ, ﺭُﺍَࣺﻳﻨڠَ) ya zi be nameo tarixi Hindê Arakani, yew şaro Hind-Aryankio u bêdewleto ke eyaletê Myanmari Rakhine de cıwiyeno. [1] Kışta amari ra şarê Rohingya mısılmanê, miyanê inan de taynê merdımi zi estê ke budistê u kışta amari ra taynê. Serra 2013 de mıletê Rohingya hetê Mıletanê Yewbiyaeyan ra dınya sero yewê tewr şaranê mazlıman rao, weçıniyao u wıni vêniyao. Hukmatê Myanmari şarê Rohingya zey welatdarê xo nêvineno, inan xo miyan de qebul nêkeno u wazeno inan bıerşawo Bengladeşi. Aniya zaniyeno ke mıletê Rohingya hetana seserra heştıne ra ver zi Myanmar de weşiya xo ramıtêni hema hetê hukmati ra zey yew gruba etniki ê Myanmar qebul nêbenê. Yew zi hukmatê Myanmari Rohingyay kerdê yesax ke ê nêşenê heq u hıquqê xo bıgeyrê, wazê. Coka Rohingyay nêşenê yew partiya xo vırazê, bıkewê politika u gurey dewlete, tehsil bıgê u bıwanê. Yani hukmatê Myanmari her kışta ra mıletê Rohingya pelexnao, kerdo yesax u heq u hıquqê inan cawiyo.[2]

Pêdıma serranê 1978, 1991–1992, 2012, 2015 u tewr peyên 2016–2017 de hukmati inan ro opresyonê eskeri vıraşti, dest nao wılatê Rohingya ser. Gorey Mıletanê Yewbiyaeyan, Myanmar wılatê Rohingya de yew pak-kerdışo etnik vırazeno, raya sistematik ra inan kışeno u dano kıştış yani be vatışo kılm uca de qırrkerdış (cênosid, qetliam) vırazeno. Gorey cıgeyraoğanê Mıletanê Yewbiyaeyan, hukmatê Myanmari aniya wazeno ke mıletê Rohingya, pêro piya, bıerşawo teberê Myanmari u miyan ra wedaro.

Bınqıtay Hindıstani sera Mynmari sero şıyayış u ameyışê merdımi heta demanê verênan ra nata ramıti, est biy. Dinê Hinduizmi u İslami pêro warey Hindıstani u Myanmari de vıla biy u merdımi cayê xo hewliyay. Wareyo tarixi Bengal zi hetê tarix u kulturi ra xo pabesto eyaletê Rakhine. Eyro zaniyeno ke merdımê Bengali hetana seserra 15. ra nat warey Rakhine de estê. Vêşêr demê Qıraliya Mrauki de tarixşınasan qeydê merdımê Roghinya nuşti u seserra 17. de amarê inan berziyao. Hem mıletê Rohingya be xo koley ardi cayanê binan ra hem zi Portekizıci resay Rakhine u hem Bengal hem zi warey Rakhine sero galay (ğalımi, hucımi) vıraşti. Nameo Rohingya, hetê rêçıki ra yew formê Rooingao, hetê Şırketê Hindıstanê Rocvetışi ra vıraziyao, veciyao u qeyd biyo, serra 1799 de. Hema şarperestê (nasyonalist) Myanmarıci ney qebul nêkenê. Goçê Hindıstanıcan Myanmari sero hakimiyetê Britanya de hêdi hêdi berziyay ke Myanmar heta serra 1937 bınê hakimiyetê Britanya de mendo, biyo yew parçey ey. Rakhine, ya zi be nameo kıhan Arakan, eyaleto yewın biyo ke Hindê Britanya goç kerdo. Hindanê Britanya paytext u sûka kınara deryay Akyab vısto xo dest u xo dest de tepışto, nêverdao. Wıni zi Rohingyay zaf demanê verênan ra heta nata zımey rocawanê Myanmari de weşiya xo ramenê u komê inan hem kolonikerdışê Myanmari ra ver hem zi kolonikerdış ra tepeya ra yeno pêser. Vındertışê resmi ê hukmatê Myanmari zi pêro ninan erzeno yew kışta, qebul nêkeno, aniya vineno ke Rohingya mılteciyê illegalê ke resay u vêray (vêrdê) Myanmar u çiyê zey namey Rohingya çıniyo zi, ê pêro Bengalê. Coka hukmatê Myanmari terimê Rohingya raşt nêvineno, inan rê vano Bengal. Grubê kampanyakerdışi ê Rohingya u Organizasyonê Nasyonali ê Rohingyaê Rakani wazeno ke self-determinasyon bıgo hukmatê Myanmari ra.[3]

Myanmar de şertê legalê ke şarê Rohingya her roc vênenê, zey apartheid yeno vênayış. Krizê Rohingya 2015 ra ver u operasyonanê eskeriyan ê serranê 2016-2017 ra ver nıfusê Rohingya Myanmar de 1 milyon u 1,3 milyon miyan de hesabnao. Cayê cıwiyayışê inan dewê zımey rocawanê Rakhinê ke ê uca de 80-90ê nıfusi anê pêser. Zaf Rohingyay remay verocê rocvetışê Bengladeşi, xo zulım u êşkencey hukmatê Myanmari ra xılesnay, fılıtnay. Amarê inan Bengladeş de zi 700,000 ra zafêro. Yew zi cayanê binan zey Hindıstan, Tayland, Malêzya, İndonezya, Erebıstanê Seudi u Pakıstan de zi Rohingyay estê. Hukmatê Myanmari Rohigyan rê kampi vıraşti, 100,000 Rohingya kampan de weşiya xo ramenê, hema hukmat keyberanê kampan merdımanê teberê Myanmarıcan rê a nêkeno, paday u izıne zi nêdano ke Rohingya vecê teberê kampan. Mıletê Yewbiyaey vano Budistê "ultra-nasyonalist"i merdımanê Rohingya tepışenê, kışenê, êşkence kenê, kerdışanê xofınan vırazenê. Kışta bin ra eskerê Myanmari zi Rohingya qetıl kenê, dard kenê, gênê bınê çımi u inan mecbur kenê ke bıgurê, kar kerê. Gorey Mıletanê Yewbiyaeyan, enê kerdış u şıdetê ke hukmatê Myanmari vırazenê, sucê insaniyetiê, qet kes nêşeno qebul kero.[4]

Demogafiki[bıvurne | çımeyi bıvurne]

The Qısımo çeqer caygey Rakhine moteno.
Rohingyay Rakhine de

Merdımê ke xo Rohingya qebul kenê, dew u sûkanê zımey Rakhine de weşiya xo ramenê, sinorê uca be dewleta Bengladeşi esto u ê 80-90ê nıfusi vırazenê. Mıletê Rohingya ra yew keyo tipik de çehar u panc qıci (qıji) benê u qorê (taê) keyan de vist u heşt merdımi zi benê.[5] Gorey averajê Myanmari, keyey Rohingya de 46% vêşêr qıci estê. Be peyê serra 2016, 7 de 1 ê merdımanê bêdewletan Rohingyaê u wıni zi ê dınya sero tewr mıletanê bêdewletan ra yewê.[6]

Tabloyo bınên amarê mısılmananê Arakani moteno. Eno data pêro mısılmananê Arakani moteno, etnisite keno teberê çımi.

Serri Mısılmanê Arakani Mısılmanê Akyubi

Ca

Nıfusê Akyubi ê mısılmanan

Akyub

Hindi Hindê ke biy teberê Arakani Pêro-piya Arakan Ê mısılmanan
Peyniya 1802 Vıni? 248,604
Peyniya 1869 24,637 10% 447,957 5%
Peyniya 1872 64,315 58,255 276,671 21% 484,963 13%
Peyniya 1881 359,706 113,557 71,104 588,690
Peyniya 1891 416,305 137,922 62,844 673,274
Peyniya 1901 162,754 154,887 481,666 32% 173,884 76,445 762,102 21%
Peyniya 1911 178,647 529,943 30% 197,990 46,591 839,896
Peyniya 1921 576,430 206,990 51,825 909,246
Peyniya 1931 255,469 242,381 637,580 38% 217,801 50,565 1,008,535 25.3%
Peyniya 1983 584,518 2,045,559 29%

Din[bıvurne | çımeyi bıvurne]

Şarê Rohingya mısılamanê u pabestê mezhebê Sunniê ke kerdışanê Sufizmi ra yeno pêser. Hukmat heqa inanê mektebi wedarıta coka ê dinê xo bınê şertanê zoran de kenê. Camiy u medresey vêşêr dewan de ca gênê. Camêrdi camiyan de u cênıki zi keyan de ibadetê xo kenê.

Referansi[bıvurne | çımeyi bıvurne]

Linkê teberi[bıvurne | çımeyi bıvurne]