İmperatoriya Sasani

İmperatoriya Sasani
İmperatoriya Sasani;
Desmal û Arma
Melumat
Ware	Dewleta Tarixi
Mıntıqa	Persian Empire
Erd	3 500 000 km2
Nıfus	40 000 000
Hıkumet	Feudal monarchy
Zıwano resmi	Pehlewki, Partki, Koine Greek û Aramki
Xerita

İmperatoriya Sasani (be Farski: ساسانیان, Sāsānīyān) bênatey seserranê 3 u 7ine de yew imperatoriya gırde biya. Erdeşir I serra 226ine de İmperatoriya Parti kerda xırabe u İmperatoriya Sasani na ro. İmperatoriya Sasani hêdi hêdi biya pil. Erdê xo Tırkiya, Iraq, Suriya, İsrail, Lubnan, Urdun Mısır, Efğanıstan, Pakıstan u Erebıstan ra reşto hetan Asya Miyanêne.

Paytextê İmperatoriya Sasani suka Ardaşir-Khwarrah biyo. Labelê Ardaşir-Khwarrah ra ver suka Ctesiphoni paytext biyo. Zıwanê xoyo resmi Farskiyo Miyanên biyo. Wextê İmperatoriya Sasani de zagonê (kulturê) İrani zaf raver şiyo. Dinê İmperatoriya Sasani Zerduştiye biya.

Erdê İmperatoriya Sasani zaf gırd biyo. Hem qıta Ewropa, hem qıta Asya u hem ki qıta Afrika de hukım kerdo. Çı wext İslam ame meydan, İmperatoriya Sasani zaf qeweta xo çıne biya. İmperatoriya Sasani Cengê Nihawāndi kerdo vini u serra 651ine de biya xırabe. O wext, Ereban erdê İran de hukım kerdo.

Vıraziyayışi xanedani Sasani

Xandedani Sasani seri seserra 3 (hirıne) de İrano rocane de eyaleti Fars de terefi Ardeşir Ii ra vıraziyao. Ardeşir eno eyalet de hıkumdariya ho rakerdo u rahibi ke rıstımi Homa Anahita ra yeno, ebe inan suka Persepolis (Istaxr) de hanedani ho vıraşto. Pi ho Papag (Babak) jew suka qıteke ke name cı Kheiro, uca de idarekar biyo. Papag serri 205 de qırali Bazrangidano (Vazrangidano)peyêni Gocihr texti ho ra kerdo u ho ilan kerdo hukımadaro newe. Bazrangidi (Vazrangidi) İmperatoriya Parti ra gırey dayo u bıni inan de cuwêne. Marda cı Rudaq keyneki waliyi suka Persepolisi biya. Name Sasani kalıki Ardeşir I Zazan (Sasan) ra yeno. Zazan mabedi Anahita de serrahib biyo. Papag semedi quwetın biyayene zaf xaptiyo u laci cı Şapur ki pi ho desteg biyo. Serra 220 de Papag merdo. Ardeşir u braê cı Şapur miyan de perodayış veciyo. Serra 222 de seri Şapuri jew kerre/kemer kowto u Şapur merdo u Ardeşir mendo tenya. Eno hedise de engışta Ardeşiri esta. Dıma merdışi bıray cı Ardeşir paytexti cı berd Firuzabad (Gur, Ardaşirxewara). Firuzabad de koyi zaf biyi u a ri ra işğali dışmanun ri rakerd nıbi. Ardeşir hêdi hêdi suki nezdi desti cı ri gıreto zey Kirman, İsfahan u Susa. Ardeşir I serra 226 de paytexti Partan gıreto u Parti peyni diyo. Peyêni Ardeşir heme hardi Partan de hakimiyet vıraşto u kerdo raşt. Dıma merdışi Ardeşiri laci cı Şapur I İmperatoriya Roma sero şiyo u inan ra suki Antakya gıreto. Şapur I İmperatori Roma Gordian III, Filipo Ereb u Valerianus meğlub kerdo u ê terefi Sasaniyan ra biyi heps. No zaferi Şapuri terefi nuştekarani Sasani Neqşi Rustem sero nusiyao.

Kronolociye

226–241: Hukımdariya Erdeşir Ii:

224–226: Rıziyayışê İmperatoriya Parti
229–232: Ebe Roma ra lec
Cındekerdışê dinê Mecusiye be dinê resmi
Nuşteyê ke Zend (Ewısta) zaniyenê, day arê u ardi pêser

241–271: Hukımdariya Şapur Ii:

241–244: Ebe Roma ra leco sıfteyın
258–260: Ebe Roma ra leco dıyın. İmperatorê Roma Valerian Cengê Edessa de ame pêgırewtene
215–271: Mani, sazkerdoğê Maniheizm

271–309: Dewro ke be mıcadeleyê xanedaniye ra vêrdo ra 309–379: Hukımdariya Şapur IIê "Gırd"i:

337–350: Ebe Roma ra leco sıfteyıno ke goreyê verênan senık serkewtene arda
358–363: Ebe Roma ra leco dıyın. Ğalıbiyetê gırdi sinorê imperatoriye hetê rocvetış u rocawani de kerd hira.

399–420: Hukımdarariya Yezdıgırd Iê "Gunekar"i:

409: Xıristiyanan rê serbestiye u destekcıdayış
416–420: Xıristiyanare zulum çaxi. Yezdıgırti be fesxkerdışê qerarê xoyê keheni u zulımdiyayışê Xıristiyanan

420–438: Hukımdariya Behram Vi:

420–422: Ebe Roma ra lec
424: Konseyê Dad-İşuy, Kıliseyê Rocvetışi xo Konstantinopolisi reyna ra u xoseriya xo ilan kerde.

438 –457: Hukumdariya Yezdıgırd IIi:

441: Ebe Roma ra lec de serkewtış
451: İsyanê Ermeniyan Herbê Vartanantzi de pışıkiya

483: Fermanê musamaha diya Xıristiyanan

491: Kıliseyê Ermeniyan Konsilê Kalkedoni (Kadıköy) nêşınasna:

Xıristiyaniya Nestoryan Dewleta Sasaniyan de biye mezhebê Xıristiyanano hukımran

531–579: Hukımdariya Xusrew Ii, "ebe royê bêmerdi" (Anuşirwan)

533: Ebe İmperatiya Roma ra "Peymana Aştiya Bêmıdete"

540–562: Ebe Roma ra lec

590–628: Hukımdariya Xusrew IIi

603–628: Romayıcana lec.

Dewrê cıwiyayışê Ronikanesi
Suriya, Fılistin, Mısır u Anatoliye de fethi
İran, terefê Romayıcan ra meğlubnêbiyayış ra ver, peyser şi sinoranê Xanedaniya Ahamenişi

610: Cengê Zuqeri de Erebi kewti ra ordiyê Sasani ser

626: Terefê Awaran u İranıcan ra mıhasereyê Konstantinopolisio bêmıwefeq

627: İmperatorê Roma Herakliusi Assurya u Mezopotamya işğal kerdi.