Efğanıstan

Efğanıstan
Efğanıstan;
Desmal û Arma
Melumat
Ware	Dewleta hegemonyal
Embıryani	Pakıstan, İran, Tırkmenıstan, Ozbekıstan, Tacikıstan û Cumhuriyetê Şariê Çini
İdare	Government of AfghanistanNational Assembly of Afghanistan
Erd	652 230 km2
Nıfus	37 466 414
Hıkumet	Dewleta uniter
Serdar	Hibatullah Akhundzada
Kodê telefoni	+93
Leteyê saete	UTC+04:30
Kodê interneti	.af
Zıwano resmi	Peştuki, Derki, Beluçki, Nuristani, Zıwanê Pamiri, Peşeyiki, Uzbek, Erebki û Tırkmenki
Merş	This Is the Home of the Brave
Cayo tewr berz	Noshaq
Cayo tewr nızm	Amuderya
Pere	Afghani
Ravêrşiyayışê heqa merdıman	0,48
Xerita

Efğanıstan (be Peştuki: افغانستان Afġānestān), yew dewleta qıtaya Asyaya. Cayê xo verocê qıtaya Asya dero. Dormeyê Efğanıstani de Tırkmenıstan, Ozbekıstan, Pakıstan, Tacikıstan, İran û Çin estê. Serra 2021ıne de Talibani sıfte kerd ke galımê Efğanıstani kero, tarixê 15 Ağustose 2021ıne de paytextê Efğanıstani Kabıl vêrd a destê Talibani, hukmatê Efğanıstani zi kewt. O taw ra nata organizsyono terorist Talibani idare vıst era xo dest.

Paytextê Efğanıstani sûka Kabıliya. Nıfusê xo 31,889,923yo. Şarê Efğanıstani Peştun, Tacık, Xezer û Ozbekan ra yeno pêra. Zıwanê xoyo resmi Farski û Peştukiyê. Miyanê serranê 2004 û 2021ıne de sistemê idareyê xo cumhuriyet bi. Efğanıstani serra 1919ıne de xo reyno ra, xoseriya xo ilan kerde. Demê cumhuriyeti de serdarê cıyo verên Hamit Karzai, serdaro peyên zi Eşref Ğani bi.

Etimolociya nameyi

Nameyê Efğanıstani (be Farski: افغانستان), maneyê "Herranê Efğanan" ra yeno.^[1] Efğan Farski de namey merdımanê Peştunan rê vaciyeno.^[2]

Coğrafya û iklım

Efğanıstan de zaf koy estê û Efğanıstan zaf kohıno û berzo. Rocakewtış de Koyê Hindukuşi, veroc de Kohê Çeğayi û zıme de Koyê Pamir estê. Berziya Nowşaki 7492 metreya û Efğanıstan de tewr cayo berzo. Rocawan û verocê Efğanıstani koyın niyê, ema enê erdan de royi çıniyê û cenaney nêbeno. Efğanıstan de royê Amu Derya, Helmend, Farahrud, Murgap û Herirudi estê. İklımê Efğanıstani iklimo serdıno. Zımıstan zaf serdo û amnani zi zaf germo.^[3]

Tarix

Tarixê Efğanıstani kıhano. Efğanıstan de tewr raveri İ.V 500 de İranıcan hukım kerdo. Bahdo İskenderê Gırdi erdê Efğanıstani işğal kerdo û o zeman ra pey zi Baktriya saz biya. Baktriya serra İ.P. 50ıne de xırabe biya û İ.P. 50-125ıne de İskıtıcan hukım kerdo. Dewrê Miyanêni de erdê Efğanıstani de Tahiriyan, Samaniyan, Ğaznewiyan, İmperatoriya Selçukıcana Gırde, Xarezmşahiyan, Moğolan û Timurıcan hukım kerdo. Mabeynê seserranê 14ıne - 19ıne de Efğanıstan de Baburıcan hukım kerdo û Efğanıstan zaf biyo quwetın. Seserra 19ıne de be gırdbiyayışê kolonizasyoni ra piya lecê İngıltere-Efğanıstani sıfte kerdo. 1839-1842 miyan de Lecê İngıltere-Efğanıstani I biyo û enê leci de Efğani ğelıb biyê. Serra 1878ıne de anciya lec sıfte biyo û enê leci de Efğani meğlub biyê. Tewr pey 1919 de yew lec ameyo meydan û Efğanıstan biyo xoser. Dewrê Moderni de Efğanıstan de dı leci biyê. Kanun 7, 1979 – Şıbate 15, 1989 miyan de Lecê Sowyet-Efğani ameyo meydan. Serra 2001ıne de anciya Efğanıstan de lec sıfte biyo û nêqediyo, ewro zi Efğanıstan de lec esto.^[4]

Sistemê idareyi

Efğanıstan yew cumhuriyetê do İslamiyo û qanunê Efğanıstani qanunê Şerietiyo. Efğanıstan pêro piya hirıs û çehar (34) wılayetan (Peştuki: ولسوالۍ volasvaleyi) ra yeno pêra:

1 Badğis
2 Bamyan
3 Bedexşan
4 Beğlan
5 Belx
6 Cewzcan ya zi Cuzcan
7 Daykındi
8 Ferah
9 Feryab
10 Ğezni ya zi Qezni
11 Ğur ya zi Qewr

12 Hılmend
13 Hırat
14 Kabıl
15 Kendehar ya zi Qendehar
16 Kapisa
17 Kınduz
18 Kıner
19 Leğman
20 Lewger ya zi Luger
21 Nengerhar
22 Nêmroz

23 Nurıstan
24 Pektika
25 Pektiya
26 Pencşêr
27 Perwan
28 Semengan
29 Serê Puli
30 Texar
31 Urozgan
32 Werdek
33 Xust ya zi Xewst
34 Zabul

Demografiye

Nıfus

Nıfusê Efğanıstani 30,419,928o^[5]

Şari

Efğanıstan de grubê şaran
Şar	World Factbook / Library of Congress Country Studies texmini (2004–ewro	World Factbook / Library of Congress Country Studies texmini (ver-2004)
Peştu	42%	se re 38–50
Tacik	27%	25–26.3% (ninan ra 1% Qızılbaşê)
Hazari	9%	se ra 10–19
Uzbek	9%	se ra 6–8
Aimak	4%	500,000 to 800,000
Tırkomen	3%	se ra 2.5
Beluc	2%	100,000
Ê bini (Pashai, Nurıstani, Erebi, Brahui, Pamiri, Gujjar, uêb.)	4%	se ra 6.9

Zıwani

Dari û Peştuki zıwanê Efğanıstaniyê resmiyê, dı zıwani resmiyê, hema Farski deha hirayo.

Zıwanê Efğanıstani
Zıwan	World Factbook / Library of Congress Country Studies (1992-ewro)	Ethnologue / World Factbook / Iranica (pre-1992 texmini)
Dari)	50%	25-50%
Peştuki	35%	35-55%
Uzbeki	8.5%	9%
Tırkmenki	2.5%	500,000 qıseykerdoği
30 others (Balochi, Nuristani, Pashayi, Brahui, Hindko, Pamiri, Kyrgyz, Gujari, etc.)	4%	4%