Zıwanê İranki

Wikipediya, ensiklopediya xosere ra
Zıwanê İranki
Keyey zıwanan
Melumat
Kodê zıwani
ISO 639-2 Ira
Xısusiyetê zıwani
Keye

Zıwanê İranki, yew keyeyê zıwanano u aidê grubê zıwananê Hind-Ewropao. Teqriben 150-200 milyon merdımi zıwananê İranki qısey kenê. Gorey Ethnologue, 87 varyentê zıwananê İranki estê. 70 milyon merdımi Farski, 40 milyon merdımi Peştuki, 35 milyon merdımi Kurdki, 7 milyon merdumi Beluçki u 3 - 4 milyon merdımi Zazaki qısey kenê.

Etimolociye[bıvurne | çımeyi bıvurne]

Namey nê keyey zıwani, nameyêdewleta İrani ra nêno. Çekuya İrani, çekuya "Aryan"i ra yena u maney cı "Erdê Aryanan"o. İran yew mıntıqaya tarixiya. Erdê İrani, dewletanê Efğanıstan, Tacikıstan, Tırkmenıstan, Qırğızıstan, Azerbaycan, İran, mıntıqanê İraqê Zımey u Anatoliya Şerqi gêno zerrey xo.

Zıwani[bıvurne | çımeyi bıvurne]

Lızgeyê genetikiyê zıwananê İranki

Keyeyê zıwananê İranki de 87 varyanti estê. Keyeyê zıwananê İranki beno dı letey: Zıwanê İrankiyê Rocvetışi u Zıwanê İrankiyê Rocawani. Zıwanê İrankiyê Rocvetışi de zıwanê Peştuki, Osetki, Xarezmki ca gênê. Zıwanê İrankiyê Rocawani de zıwanê Zazaki, Mazenderanki, Gileki, Farski, Kurdki ca gênê. Zıwanê Ewıstki, Farskiyê Kıhani, Medki, Partki biyê vindi u kes enê zıwanan qısey nêkeno.

40 zıwano bin esto ke rıçıkê xo be Zazaki yewo, nê aidê yew komiê (grube). Namey enê komi İranolociye de “zıwanê İranki”yê . Elaqay nê terimi “İran” be dewleta İranê ewroyêni çıniya; no yew nameo umumiyo. Farski ki nê 40 zıwanê İranki ra yewo, pilê zıwananê İrankiyan niyo. Zıwanê binê ke Zazaki ra rıçık ra tenêna nezdiyê, zımey (şımalê) İrani de, kışta deryaê Xezeri (Hazar) de qısey benê, zey: Herzendi (Tatkiyê Veroci), Talışki, Mazenderanki, Sengserki, Sımnanki, Gileki; heto bin ra ki Gorankiyo ke mabeynê İran u İraqi de qısey beno, yew ki Beloçkiyo ke İran u Efğanıstan u Pakıstan de qısey beno. Nê zıwanê ke ma amardi, zıwanê İrankiyê rocawaniê (ğerb). Farski ke ser kewo (Farski ra ğeyr), zıwanê bini aidê zıwananê İrankiyê zımey rocawaniê (“Kuzeybatı İrani”). Zıwanê İrankiyê rocakewtene (rocvetış, şerq) ki estê ke gorey ê rocawani tenêna yewbini ra dûriê, labelê anci ki yew komê zıwanan seroyê. Ninan ra taê (têk): Peştoki (zıwanê Efğanıstaniê dıyıno resmi), Osetki (Kofkasya de qısey beno, Tırkiya de ki), Yeğnobki, Peraçki, Ormurki, fekê Pamiri. Zıwanê İranki eninan ra yenê pêra.

Nê zıwanê İrankiyê ewroyêni texminen 4000 serre ra aver be werezayanê xo zıwananê Hind-Ariyan (Urdu, Pancabi u ê bini) u Nurıstani (Aşkun uêb.) ra biyê ciya. Enê zıwanê Hind-İranki xo miyan de yewbini ra 4000 serre ra aver hetê gramer u xeznay kelıman ra zehf nezdi biyê. Oyo ke vacime, gramerê zıwanê Ewısta (Avesta) u Vêda (vacime ‘piyê Sanskriti’) hetê grameri ra %90 zey yewbini biyê. Ezbeta zıwananê Hind-İrankiyan ki anci aidê keyey (familya) zıwananê Hind-Ewropao. Yani, zehf dûri ra ta zıwanê İrlanda u Cêrmenki (Almanki, İngilizki, Danki) u Romanki (İtalyanki, İspanyolki) u Yunanki u Arnavutki u Ermenki ra heta Hind-Arki, yew ki zıwananê merdeyan ra Hititki u Toxarki ra pêro weretê.

Ê zıwananê İrankiyan ser, hetê nuştey ra zıwananê İrankiyê kehanan ra xeylê nuştey ameyê, resaê roca ewroyêne. Seserra (yy.) 10. Milad (İsay) ra tepeya, yani çağê Mısılmanbiyayışi ra tepeya zıwanê İrankiyê newey, êyê ke nıka qısey benê, teşkil biyê. İslami ra aver, heta seserra 3. Milad ra aver, esrê dahezar u dısey (1200) serre çağê zıwananê İrankiyanê Wertênan hesebiyeno. Zıwananê nê zemani ra ma Pehlewki (Farskiyo Wertên), Partki, Baktrki, Soğdki, Saka u Xwerezmki (Harzem) zanenime. Enê zıwanan ra hetê tarixi ra Partki tewr (rêk) zêde Zazaki ra nezdiyo. Vacime, qıse “şehr (şehir)” ki Partkiyo ke kewto Farski u zıwananê binan. Partki ra xeylê qısey kewtê zıwanê Ermeniyan u Gurciyan ki. Tırki de ki qısey zey “akşam”, “kent” Soğdki raê.

Seserra 3. ra aver heta deva devê seserra 10. Milad ra aver zıwanê İrankiyê Kehani (qedimi) hesebiyenê. Nê çaği ra tenya dı zıwani nuştekerdeyê: Ewısta (Avesta) u Farskiyo Kehan. Taê nuşte u kıtaban de vano ke, Zazaki tornê zıwanê Ewıstao; labelê heni niyo. Zazakiyo ke ta çağê İrankiyê Kehani de qısey biyo, mıheqeq Ewısta ra zehf nezdi biyo, nê fekê yew zıwani biyê, labelê Ewısta ra direkt peyda nêbiyo. Zıwanê Ewısta ra qısey zey pairi daēza „baxçe, cenet“ kewto zıwananê Ewropa, zey İngilizki „paradise“, Almanki „Paradies“ (‚cenet‘).

Farskiyo kehan ra kıtabey (yazıt) estê ke pê nuşteo mıxi („çivi yazı“) texminen 520 MrA Persepolis (Textê Cemşidi) de nusiyao. Dua u kılam u veng’a wayiran dayışê Ewıstki, zıwanê itıqatê Zerduştan, xeylê wext fek be fek neslan miyan de geyraê, erey nusiyao; labelê Farskiyo Kehan ra taêna mıhafezekaro. Alfabey Ewıstao ke herfanê Pehlewki ra peyda biyo (alfabey Pehlewki ki alfabey Aramki ra peyda biyo), dınya de alfabanê tewr tırıntazan (titiz, papışki) rao. Hewna ewro ki İran u Hindıstan u dıwelanê binan de Zerduşti ayinanê xo (cemanê xo) pê Ewıstki gênê de.

Lista Zıwananê İranki[bıvurne | çımeyi bıvurne]

Fonetikê taê Zıwananê İranki: IE.: Hind-Ewropaki, Pth.: Partki, Gor.: Goranki, Az.: Azarkiyo Kıhan, Zaz.: Zazaki, Tal.: Talışki, Semn.: Semnanki, Casp.: Zıwanê Xezari, Bal.: Beluçki, Kd.: Kurdki, Pers.: Farski

Tabela têversanayışê zıwananê İrankiyan[bıvurne | çımeyi bıvurne]

İngılızki Zazaki Kurmancki Kurdkiyê Miyani Beluçki Mazenderanki Farski Pehlewki Partki Farskiyo Kıhan Ewıstki
blood goni xwîn,xûn xwîn hon xun xūn xōn xōn - vohuni
bread nan, non nan nan nân nân nân nân - - -
bring ardene anîn / hînan awirdin / hênan âvardan biyârden âvardan âwurdan, āwāy-, āwar-, bar- āwāy-, āwar-, bar- bara- bara, bar-
brother bıra bira, brader, brang bra barādar birâr barādar brād, brâdar brād, brādar brâtar brâtar-
come amaene hatin, were hatin, were áhag, âmadan enen, beruen âmadan âmadan, awar awar, čām ây-, âgam âgam-
cry berbaene, bermaene girîn, girîyan girîyan taukh bərmə/ qâ geristan griy-, bram- - -
dark tari tarî tarîk thár siyo târîk târīg/k târīg, târēn - sâmahe, sâma
daughter kêna, çêna dot, keç, duxter kiç mind kijâ/ dether doxtar duxtar duxt, duxtar duxdar duxδar
day roc roj roj roshe rez/ reoj rûz rōz - -
do kerdene kirin, kirtin kirdin khandagh hâkerden kardan kardan kartan karta kərəta-
door [kê]ber, [çê]ber der, derî derge gelo bəli dar dar dar, bar dwara- dvara-
die merdene mirin merg / mirdin mireg bamirden mordan murdan - mar- mar-
donkey her ker ker her xar xar xar - -
egg hak hêk heyg merqâna toxm toxmag, xâyag taoxmag, xâyag taxma- taoxma-
earth erd, hard (Erebki) erd, zevî zewî zemin zemi zamin zamīg zamīg zam- zãm, zam, zem
evening şan, son êvar êware/êwarig begáh nəmâshun bâmdâd êbêrag - -
eye çım çav çaw ch.hem, chem chašm chašm chašm čaša- čašman-
father pi bav, peder, bab baw pyt, abbâ piyer pedar pidar pid pitar pitar
fear ters tirs tirs terseg perwa, təshəpash tars tars tars tarsa- tares-
fiancé waşte xwestî, nam-zad, dergîst dezgîr xasgar nâm-zad - - -
fine weş, wes xweş, xaş, xuş xoş hosh khosh dârmag - - srîra
finger gışte, bêçıke telî, pêçî pence, engust lenkwk, mordâneg angoos angosht angust - - dišti-
fire adır agir, ar agir, ater âch, âs tesh âtash, āzar âdur, âtaxsh ādur âtar âtre-/aêsma-
fish mase, mose masî masî mâhi mâhi mâhig mâsyâg masyô, masya
food / eat werdene xwarin, xartin xwardin warag, vereg xorâk / xordan parwarz / xwâr, xwardīg parwarz / xwâr - hareθra / ad-, at-
go şiyaene çûn, her- çûn, royştin jwzzegh shunen, burden raftan raftan, shudan ay- ay-, fra-vaz
god Homa, Heq xweda,xuda,xadê xwa, xwade hwdâ khodâ bay, abragar - baga- baya-
good hewl, rınd baş, rind baş, çak jawáin, šarr xâr xub / neku xūb, nêkog - vahu- vohu, vaŋhu-
grass vaş, vas giya, çêrê giya rem sabzeh, giyâh giyâ dâlūg - urvarâ
great gırd, gırs; pil gir, mezin gewre, zil mastar belang, pila bozorg wuzurg, pīl - - uta-, avañt
hand dest dest, lep dest dast dess dast dast dast dasta- zasta-
head sere ser ser saghar kalə sar, kalleh sar - -
heart zerri dil dill dil, hatyr dil del dil dil - aηhuš
horse estor, astor hesp, astor, esp esp asp istar asb, astar asp, stōr asp, stōr aspa aspa-
house keye, çê mal, xanî mal, xanû/xanig log səre xâneh xânag - - demâna-, nmâna-
hunger veyşan, vêsan birçîtî, nêz birsêtî shudhagh veyshna gorosnegi gursag, shuy - -
language zıwan, zon ziman ziwan/ziman zevân ziwân zabân zuwân izβân hazâna- hizvâ-
laugh huyaene kenîn kenîn/pêkenîn khendegh, hendeg xandidan xandīdan - karta Syaoθnâvareza-
life cewiyaene, (cınde) jiyan, jîn jiyan zendegih zendegi zīndagīh, zīwišnīh žīwahr, žīw- - gaêm, gaya-
man mêrde mêr merd / pyaw merd merd mard mard mard - mašîm, mašya
moon aşme, menge meh, heyv mang máh mithra māh māh māh mâvaηea måŋha-
mother mae dayik, mader, mak dayik mât, mâs mâr mādar mādar mādar mâtar mâtar-
mouth fek dev, fek dem, zar daf dahân dahân, rumb - - åŋhânô, âh, åñh
name name nav naw num num nâm nâm nâman nãman
night şewe, sewe şev şew shaw, šap sheow shab shab - xšap- xšap-
open rakerdene vekirin kirdinewe božagh vâ-hekârden bâz-kardan abâz-kardan - būxtaka- būxta-
peace aştiye, haştiye aştî aştî ârâm âshti, ârâmeš âštih, râmīšn râm, râmīšn šiyâti- râma-
pig xoz xok, beraz xog, beraz xi xūk xūk - - varâza (wild pig)
place ca cih cêge hend gâh gâh gâθu- gâtu-, gâtav-
read wendene xwendin, xandin xwandin wánagh baxinden xândan xwândan - -
say vatene gotin, bêj- witin, gutin gushagh vaotena goftan guftan, gōw-, wâxtan gōw- gaub- mrû-
sister wae xwîşk, xweh, xang xwuşk gwhâr xâxer xâhar xwahar - -
small qıc piçûk, qic, qicik biçûk lekem pətik, pechuk, perushk kuchak, kam kam, rangas kam kamna- kamna-
son lac kur (son), law (boy) kur (son), law(boy) pisar, phusagh rika, pisser pesar pur, pusar puhr pūθr pūθra-
soul ro, gan can, rewan rûh, giyan rūh (Arabic) ravân rūwân, gyân rūwân, gyân - urvan-
spring wesar, usar bihar behar wehâr bahâr wahâr - vâhara- θūravâhara-
tall berz bilind, berz berz bwrz boland / bârez buland, borz bârež - barez-
three hirê se thə se θe- (the-) θri- (thri-)
village dewe gund, dêh gund, dê helk kəlâ deh, wis wiž dahyu- vîs-, dahyu-
want waştene xwestin, xastin xwastin lotagh bexanen xâstan xwâstan - -
water awe av aw âf owe ab âb âb âpi avô-
when key kengî, kîngê key ked kay kay ka - čim-
wind va ba ba gwáth bâd wâd - - vâta-
wolf verg gur gurg gurkh varg, gəorge gorg gurg - varka- vehrka
woman cıniye, cêniye jin jin jan zəna zan zan žan - hâīrīšī-, nâirikâ-
year serre sal sal sâl sâl sâl - θard ýâre, sarәd
yes / no ya / nê erê, a, belê, arê / na bellê, a / ne ere / na âri / na hâ / ney hâ / ney yâ / nay, mâ yâ / noit, mâ
yesterday vızêr duh, diroz dwênê direz diruz dêrûž - -

İzoglosê Zazaki u Zıwananê İranki[bıvurne | çımeyi bıvurne]

*z, *s[bıvurne | çımeyi bıvurne]

Hind-Ewropa Ewıstki Partki Goranki Azarki Zazaki Talişki Semnanki Sengiserki Mazenderanki Beluçki Kurmancki Farski
*k/*g z z z z z z z z z z z d
*kerd- zerdeye- zırd zıl zerri dêl dıl dıl dêl
*ghol- zaranya- zerd zar zêr zer*
*gno- zan- zan- zun- zan- zan- dan-
*geme- zamat- zema zama zume zamad zava damad
*ghes-to- zest- dest dest dest dest dest
*egom ezēm ez
-
ez ez
-
-
ez edēm*
*bhrgh- berez- berz berz berz berz bilend bilınd bilend burz bılınd boland
*k/*g -s- -s- -s- -s- -s- -s- -s- -s- -s- -s- -s- -h-
*dekm dese des des das des deh deh deh
*piskos masya mase hi masi hi
asın ōsūn āhen āsen esın āhan

-*edēm: Yew çekuy Faskiyê Khano. Farskiyê Newi de biya vini u çekuy "mın" cayê "edēm" grewt.
-*zer: Faskiyê Khano de "daraniya-" bıb. labela Farskiyê Newi de biya vini.

*c, *ç[bıvurne | çımeyi bıvurne]

Hind-Ewropa Ewıstki Partki Goranki Azarki Zazaki Talişki Semnanki Sengiserki Mazenderanki Beluçki Kurmancki Farski
*g(u)(h)pal ĵ ž ž ž (y-) ĵ ž ĵ, ž ĵ, ž ĵ, (z-) ĵ ž z
*gwen- ceini- jena jeni ceni jen ceniya jen zena cen jın zen
cen- cın- jen- jen- zen-
*gwei- cīv- jiway cıwiyayış jiye ciag jıyan zisten
*gwei- cīv- cınde zende zendu zındi zende
cor jar jor zeber
çir cêr jir jir çêr jêr zir
ej cı je jı az
*k(u)pal ĵ -ž- -ž- -ž- -ĵ- -ž- ĵ, ž ĵ, ž -ĵ- -ĵ- -ž- -z-
*leuk reoc- roç roc ruj reoz roç roj ruz
*wek- vac vaj waç vac vawj j avaz
arecah erjan ercan erzun erzun erzan arzan
wiç- vic- vij- z- biz-
*pekw- pec- pewc- pej- j- pez-
-cit -ij zi ji
  • Zazaki zi Farskiyê Miyanêni ra gırewto

*v[bıvurne | çımeyi bıvurne]

Veng "v", zıwananê Farski, Kurdki, u Beluçki de vuriyo venganê "b" u "g".

Hind-Ewropa Ewıstki Partki Goranki Azarki Zazaki Talişki Semnanki Sengiserki Mazenderanki Beluçki Kurmancki Farski
*w v v w v v v v v v b, g b, g b, g
*wendh vāt- vād wa va va va ve va gvat ba bād
*wedor vār- waran varan vawran variş baran bārān
*wek- vāç- vaj w vac vawj bêj avaz*
vaz- vez- voz- bez- guriz-
gela velg velg velg belg berg
*wek- vānk- deng veng vung gvang bang, deng bang
*wesr- vanhar wehar wehar bahar behar behar
-
bed gvad bed bed
*wer- var- wer ver ver ber ber
verek vere verre gverek berx berre
vafr- werwe vewr var vere verf verf berp berf berf
*weid- vaēn- win- vên, vin vin- vin- vin- gvin- bin- bin-
vir- wir vir vir gir bir bir
visait- wis vist vist vist vist bist bist bist
*widhewo viya bivek bi bive
*wel- viyal viye vi bi bid
wehami vam vem behıv badam
*wadh vad wad veyv bûk bayo
vaic- wiç- vic- vij- bêz- biz-
giyau v v v vawş gah giya giyah
*wrdho- vard- war wıli vıl vele vale gol bul gul gol
wılk velık vakku gurçık gorda
varşni- beran veşn beran goşn
*wlkwos vehrk- werg verg verg verg verg verk gverk gurg gorg
vurayen vegerden guherin gerdiden
veyşan veşun veşun veyşna bırsi gorosne

-*avaz: Farski de yew çekuya ğeriba. Na çekuye, beno ke (muxtemelen) yew zıwanê İrankiyê Zımeyi ra kewta Farski.

*d[bıvurne | çımeyi bıvurne]

Hind-Ewropa Ewıstki Partki Goranki Azarki Zazaki Talişki Semnanki Sengiserki Mazenderanki Beluçki Kurmancki Farski
*dhw dv b b b b b b b b d d d
*dhwer- dver- ber ber ber der deri der
*dvıtiyem kerem bıd bin dige diger dın digar
*dek- duma boçık d dom

*kw[bıvurne | çımeyi bıvurne]

Hind-Ewropa Ewıstki Partki Goranki Azarki Zazaki Talişki Semnanki Sengiserki Mazenderanki Beluçki Kurmancki Farski
*kw ? sip isb esp asb esp esp s ? s s
*kwntós espe espe espe seg se sag

*tr / *tl[bıvurne | çımeyi bıvurne]

Hind-Ewropa Ewıstki Partki Goranki Azarki Zazaki Talişki Semnanki Sengiserki Mazenderanki Beluçki Kurmancki Farski
*tr/*tl θr hr (ya)r h(r) hi(r) h(*r) h(r) s s s s s
*trejes θritiie- hrē yare hre hīrē hīrē hrā şe se se se se
hirıs hirıs si si sie si si

*rd / *rz[bıvurne | çımeyi bıvurne]

Hind-Ewropa Ewıstki Partki Goranki Azarki Zazaki Talişki Semnanki Sengiserki Mazenderanki Beluçki Kurmancki Farski
- rd/rz r(o)/rz l, r/rz r/rz r/rz r/rz l/I (rz) l/I (rz) l/I l/I l/i l/i
*bhrgh- berez- berz berz berz berz bilend bilınd bilend burz lınd boland
herez- rz az herz erz l l l l
*splegh- spērēz- sıpıl serpez sıperz seperz sıpıl seporz
*sarda- yare r sal sor ser sor sal sal sal sal
*kerd- zerd- rd l l zerri l l del l l l
- - wurz- liz alez
*wrdho- verd- war li l vele vale gol bul gul gol

*hv[bıvurne | çımeyi bıvurne]

Hind-Ewropa Ewıstki Partki Goranki Azarki Zazaki Talişki Semnanki Sengiserki Mazenderanki Beluçki Kurmancki Farski
*sw hv wx w h w, h h, x x(u) x(u) x(u), f v v, w, gw x(w) x(u)
*swepn- hvefne- wxsp werm hewn xav xow xuw xew xab
*swe- hvet we ho xu wet xwe xod
*swesor hveher wxar wali wa xoar xak xaxer gwaher xweh xaher
*swad hveş- wx w w xare x w xw x
*swenh- hven- xwn wand- wend- xund- xuond- wan- xwend- xand-
*wel- vas- wxaşt- wast- waşt- xast- xaste- xwast- xast-
*swer- hver- wxerd- werd- werd- herd- xort- ver- xward- xord-

*tw[bıvurne | çımeyi bıvurne]

Hind-Ewropa Ewıstki Partki Goranki Azarki Zazaki Talişki Semnanki Sengiserki Mazenderanki Beluçki Kurmancki Farski
*tw f u u w h h h h h h h
*newn new neh neow noh neh noh
*kʷetwores çeferst çewres çel çel çel çıhıl çehel
*newos newe h no

*y[bıvurne | çımeyi bıvurne]

Hind-Ewropa Ewıstki Partki Goranki Azarki Zazaki Talişki Semnanki Sengiserki Mazenderanki Beluçki Kurmancki Farski
*y y y y y ĵ ĵ ĵ ĵ ĵ (y) ĵ ĵ ĵ
yeng ceng ceng ceng ceng
yada yud ciya cuda coda
yaoşti- c c c
*yewos yeūe- cew ce cu
*yuwen yawān yuwan cıwamêrd, cıwan cıwunmêrd, cewun camêrd, cıwan cōmerd, cevan
*yequr yāker ciger ciğer ciger ciger
yāme- cām cām cām
yātu- cāju cādu cāzū cādū

İzoglosê Zazaki u Zıwananê İrankiyê Zımey u Farski[bıvurne | çımeyi bıvurne]

İsoglossê Zazaki u Zıwanê İrankiyê Zımeyi: IE.: Hindo-Ewropa, Pth.: Partki, Gor.: Goranki, Az.: Azarkiyo Khan, Zaz.: Zazaki, Tal.: Talışki, Semn.: Semnanki, Casp.: Zıwanê Xezari, Bal.: Beluçki, Kd.: Kurdki, Pers.: Farski

Bınnoti[bıvurne | çımeyi bıvurne]

  • Ahmad M., Baluchi Glossary, Maryland (1985)
  • MacKenzie D. N., A Concise Pahlavi Dictionary, Oxford University Press (1971), ISBN 0-19-713559-5
  • Kent G. R., Old Persian, New Haven (1953)

Çımeyi[bıvurne | çımeyi bıvurne]