Zazakipediya:Piya-ciya nuştene

Heta nıka raştnuştena (imla) Zazaki sero tek yew gırweynayış kıtab de veciya, oyo ke layıqê itıbarê ilmiyo: Rastnustena Zonê Ma - C. M. Jacobson, 1993, Bonn. Tayê gırweynayışê bini zi estê ke, ê dine qılawızê xo ilmi ra zêde ideolociya. Kıtabanê grameri de ki, yê Ludwig Pauli, Zılfi Selcani, T.L. Todd ya zi êyê nêilmkiy ê H. Turguti, Çekoy de, heqa raştnuştene de gırweynayışê nêaseno. Mewzuyê enê kıtaban gramero, coka bara raştnuştene de her yewê fıkrê xo ra imla xo nuşta.

Peyniya qısey, ê karê raştnuştene hewna xeylê raya xo esta ke ma sıftê cı derime.

Letey seri

Derdanê mayê raştnuştene ra yewê ki, se ke zaniyeno, piya-ciya nuşteno. Kamca (koti) piya bınuşiyo, kamca de (koti) ciya? Sebebê ke heta nıka piya-ciya nuştene sero vaciyay, tayê derheqan de mı rê zaf iknaker u ilmki nêasay. Gereke bıngey enê argumananê qeydan xırt cıerziyo. Fıkrê ma oyo ke pê ilmi merdım rınd şeno (eşkeno) qerarê xo serba ena qeydey era cı do. Perso ke ilm cı nêreseno, merdım anciya bese keno pê mentıqi (logik) arguman biyaro ra ver.

Heta nıka yewê ra serkewte (qeyr) gırweynayışê raştnuştene çıniyo. Merdım ena helme de motacê yardım u mısalan beno, ke niya do, zıwananê binan de, êyê ke Zıwanê Ma ra nezdiyê, qeydê imlay ê zıwani senênê. Zazaki rê z, zıwanê İrankiyê ğerbi (West-Iranische Sprachen) mınasıbê. Na bare de fıkrê ma oyo ke ma şenime ke Farski de niya dime; Soranki, Beluçki, Taciki zi benê. Çıra ke Farski hem zaf serran ra yeno nuştene, zıwanê de resmiyo zi. Hundae serriyo ke nuşiyeno, anciya zi qeydey kamca (koti) ke gerek diyo, vurnê zi[1]. Ebe vatena bine, hunde wexti ra dıme, qeydan ro penge/pışke (tabu) ro nêna, qeydanê kıhanan ra dırrıke nêbiyê.

Se ke kıtabê C. M. Jacobsoni de ki ardo a zıwani, Tırki nêşeno raştnuştena Zazaki rê derman bo, çıra ke zıwanê do zaf ciyaro, hem z, bunya (strukturê) xo zewbinara; peydena yeme ser. Derdo gıran ena bare de enoyo ke, merdımanê ma zafêri Tırkiya u Tırki de wendo, hetê raştnuştene ra zi -bıwaziyo, mewaziyo- tesırê cı de mendê. Hema merdım ma çım de ena sem (bare) de adetê merdıman ra zêde, çiyo ke Zazaki rê mınasıbo, heto bin ra, usılê vatene ra yewbini çıqas gêno, ey qerar kero.

Terımanê teknikan rê peyniye de lista qısebendeki de qayt bıkerê.[2]

Derheqê ke piya-ciya nuşnayış de an ra kağıde ser, niyê

• I. Peyhurendi u namey / hurendnamey[3] [domani-ra, ey-ra…]
• II. Namey wextqısan be wextqısan ra [qesey-ken-, nia dan-…]
• III. Fêlbendi (preverbi) be wextqısan ra [ra-kerdene, têra-kerdene…]
• IV. Sıftebiyayış u nışange [beno serdın; kunê zerre]
• V. Qıseyê ke vıleşiyê pê [ver-de, san-de, rew-ra, kopula…]
• VI. Verhurendi “era, ero”
• VII. Verbend[4] u verhurendi [bê, bê-]
• VIII. Boçık A: “eke / ebe / era / ero” de apostrof bıgurenime ya nê? [kuno (‘)ra cı, tı (‘)ke yena]
• IX. Boçık B: Fekê Vacuğe de -i (ki)

I.Peyhurendi u namey / hurendnamey [domani-ra, mı-ra, ae-ra]

İyê ke na mewzu de mı de no werê, diyaisanê mı zanenê. Nine ki wazen ke tenêna çip keri, argumanu biari şıma çımi ver.

Pêserokê Ware u Tija Sodıri na derheq de qeydê cia nusnaena peyhurendi u namu/hurendnamu hata nıka ke çıturi musê cı, heni cênê de (anê ra hurendi). Hona ke Rastnustena Zonê Ma nêveciay bi, Ware de heni nusnêne. Hama taê pêseroku de hurdêna formu ra nusnêne. Çiyo ke zanon, Rastnustena Zonê Ma de no qeyde sero sare dacno.

Taine ya raa Kırdaski ra, ya ki raa Tırki ra nusno. Nine ra ravêr merdım gereke ebe raa ilm u mentıqi caê Zazaki wertê zıwanan de çip kero, gorê nae ki qeyde biaro meydan. Oyo ke ê qeydan zi %100iya xo nêbena. Taê zıwanan de dı imkani danê ra cı; yê Holandki, Norvecki ya ki qeydanê raştnustena Almankiyê newu de taê vurnaisu de dı imkani vatê. Merdım şeno nia ya ki heni bınusno[5]. Yanê, ilam yew be yew ke qeydanê imla biarime hurendi, no zıwan daêna rew nêxeleşino, vindi ki nêbeno.

Bewnime (nia dime), Rastnustena Zonê Ma de nae rê pelga 48. de se vato

"Peyhurendi, nê kelimê serbestiyê, nê ki sufikşiyê. Coka ison nêzoneno peyhurendu eve namu u zamiru ra, pia ya ki cia bınusno. (…) Ciavê ma werte dero. Peyhurendi eve zamiru ra pia yenê nustene, hama eve zovina kelimu ra cia yenê nustene."

Nae rê zi ez wazenan fıkrê xo pêskes keri

• 1. Zazaki de bara verhurendi u peyhurendiu de çewtbiyaisê qefley (öbek bükümü) esto. Almanki de Gruppenflexion vacino: ey mın u to ra pers kerd; ey Hesen u Xece ra pers kerd ya ki, ey mı be to ra pers kerd.

Peyhurendi her name ra dıme nê, yew rae vacina, hama yê hurdemêna namana.

• 2. Yewê de cia (name), yewê de pia (hurendname) nusnaene tam maqul niyo, çıra ke hurendname, se ke terım ebe xo vano, hurendia namey gêno: laci ra vat, ae ey ra vat.

Qıstasê ke qerar danê ra cı, ni dı nuqtê verênê[6]. Çıke çiyo muhim, xuya peyhurendiana. Peyhurendi, yew peybendê hali (Casus-Suffix) niya.

• 3. Bara "çewtbiyaisê zıwani" (Flektion; büküm) de hirê babetê zıwanan estê (qesê wertê nenıgu mı nay pêra):

a) zıwanê ‘têdımki’y (agglutinierend; eklemli); zê Tırki, Finki, Macarki

b) zıwanê ‘namnenık’i ya ki ‘çewtber’i (flektierend; bükümlü); zê zıwananê Hind-Ewropa, Erebki, İbranki…

• c) zıwanê hecaini (isoliert; heceli); zê Çinki

Hurendia Zazaki babeta b) dera, çıra ke namey benê çewt [“yê verg-i/verg-u”]. Zıwananê Ewropa de zanaena mı ra peyhurendi tım cia nuşinê. Tırki de coka çewtbiyais çino, halê namu ebe peybendu [-i, -de, -den, -e] nisan benê, namey ebe xo nêvurinê. Zıwananê Hind-Ewropa de (Almanki, İrlandki, Zazaki, Hindki, İspanyolki, Hermenki, Yunanki uib.) hurendnamey sufiksi niyê, daêna qesê xoserê/serbestê.

• 4. Peyhurendiê Zazaki mı rê na het ra ki zê qesanê xoseru asenê: ni hem waxtqesu (fiilu) de, dılqê fêlbendi de (Präverb) estê [ra-kerdene, ro-kerdene, de-kerdene], hem ki edat de fonksiyonê xuyê verhurendi esto [era, ero, ede].

Sebebu ra yewê ki noyo ke, ver-/peyhurendi u namey, zıwananê binan de ki cia nuşinê [„mı ra”]: from me (İngl.), von mir (Alm.), van mij/me (Holl.), jı mın (Krd.), ez men Nm zA (Frs.), de mi (İsp.) uib.

Nê qesan de cıya nusnayış, vatena qesey rê zi mınasıbo.

Usılê vatene ke vat, Erebki de veranê „mı ra”, „minnâ”o, yanê pia nuşino, oyo ke min + ennâ ra amo pêser. Farski de, fekê qomi de, ez men Nm zA be to wt eb („mı ra”, „to rê”) gegane beno ezem MzA, bet Tb. Yanê hurendname beno zê peybendi, oyo ke Almanki de nae ra enklitische Endung (’qediyaiso pabeste’) vacino; Farski, Goranki, Soranki u Feylki (Kurdkiyê cêri) de ki esto.

Ma, Zazaki de ki durımo henên esto ke, hurendname u peyhurendi riyê herfegınaene ra amê pêser, zey yew qesey/cısmi vacinê? Esto; nae rê fekê Xozat-Vacuğe be Soyrege-Çermugi ya ki yê Palo-Çewlıgi de qayt bıkerime:

a bı mına amê [a be mın ra amê]: mın-ra: ràø, nàn. Yanê r gıneno, n’o ke biyo vindi ya ki quletiyo ro, ita vecino meydan, beno mına.[7]

a bı meymanana/meymanona amê (a ebe meymanun ra amê): meymanan-ra: ràø, anàan.

Zobin: ez bı tuya; tı bı kamia ama; o bı maina [maine ra] ame; a bı kêneka (kênekı ra) amê; mı inan na vat[8] … uçh.

No hal de -an/-a yenê pêser, eke zê yew qesey vacinê, gereke pia bınuşiyê. Bızaniyo ke ni dı qeseê, vıleşiyê pê. Hama ‘mı ra’ de çekuye nina pêser, zê dı qesu ki vacino, nae ra yewêna argumano ke cia bınuşiyo.

Peyniya qesey: peyhurendi, name u hurendnamey ra cia bınuşiyo: Mı da to ro[9]. İne şıma ra vat. To rê yewna çay biari? Ey ra çiyê lom meke! Mêse da mı de.

Xo-Vengê (vokalê) peyhurendi ke quletiyo ro ya ki gıno (d’, r’):

Fekê Palo-Çewlıgi de peyhurendiy ya ki zerfi zê verêni de nêvacinê, tenê vuriyê ya ki xo-veng (Vokal, ünlü) quletiyo ro. Gegane metateze (göçüşme) ki biya: rê/ri à ır/rı à r’: Ez şıma r’ çay ona. Mêmonon ır xızmet bıkıri. dı à ıd / d’ : Kênek kıye d’ niya. Mı lacek ıd qısê kerd. zi à zı à z’: Ma z’ cı r’ va, gueş nyeda. Ombazon ız va, yı rınd kerdo.

Kıtabê O. Manni ya ki Peter J. A. Lerchi de ni peyhurendi ebe formo rê/ri; dı ya ki peybendê maykekiye -e/-ı nusnaiyê. Yanê hona xeylê waxt niyo ke taê vengi biyê vindi, neslanê peyênu de heni biyo.

Ez vaci ebe formo nıkaên (mır, şımad, merdımıd) ke bınuşiyê, serba fekanê binu rehet areze nêbeno. Nae ra çıqa ke destebera yena, zelal bınuşiyo. İsan şikino naca de alternatifê rono:

• 1.

Eke ebe formo khan bınuşiyo, pêro wendoğu rê daêna rehet beno (redaksiyon gereke dest cıdo): Ez kıye dı ruenıştiya. Ma rı / ma ri zi xeberı amê. Şıma zi welatoni ğeribon dı moneni.

• 2. ebe formo vindibiyae ke ilam bıbo (vacime reportaj, kılame) apostrof cısaniyo, pia nustene ki bena:

Ez kıye d’ ruenıştiya. Ma rı z’ xeber amê. Şıma z’ welaton’ ğeribon ıd monên.

II. Namey wextqısey be wextqesey ra [qesey ken-, nia da-…]

Bara pia ya ki cia nustena namanê waxtqesu be waxtqesu de fıkrê zafine tenêna kıfso. Na derheq de hem waxtqesey rê [‚qesey kenê’], hem ki fêlname (Verbalsubstantiv) u fêlsıfet (ortaç, Partizip)i rê gurenino [qeseykerdena cı], zobin ki waxtqeseo yardımker rê (Hilfsverb) [dana/yeno qeseykerdene]. İta ki merdım şeno qeydey areze kero.

„a ke nia do, qesey kero“ ya ki „a ke niado, qeseykero“ ? Senê qıstasi serba qeyderonaene estê? Merdım gereke na bare de Tırki ya ki Almanki ya ki zono ke ro u mentıqê Zazaki ra dürio, xo düri fiyo. Çıra ke –eke mısalê vacime-, qesey kerdene be nia daene, Tırki de yew mesdero, Almanki de ki: konuşmak, bakmak; sprechen, gucken/schauen.

Eke ma bınê hirey/heşi de ebe ni zonu ğeyal kenime, beno ke ni waxtqesu Zazaki de ki zê yew waxtqesey areze (fam) bıkerime, nae ver ki pia nusneme, ğeletinime. Oyo ke Zazaki de qesey nameo çewt/obliko, kerdene esıl sero waxtqese ebe xuya.

Farski de ke nia dime, ‘qesey kerdene’ ra herf zeden, ‘nia daene’ ra ki négâh kerden vacino.[10] Ni ki cia nuşinê [herf u négâh qesê xoserê]. Nuqtanê cêrênu de ez persê cia ya ki pia nustene sero, kenu ke sebebanê fıkrê xo eşkera keri.

• 1. Nuştışê mesderi: cia

Qesebend de ya ki yew nustê de zıwani sero, eke cia bınuşiyo, wendoğu rê nisanê cia nustene beno. Mesder ke unciya, gereke wendoğ/e era ser kuyo ke untena waxtqesey de ki cia nuşino. Qesey kerdene, fam kerdene, nia daene, hal kerdene, hez kerdene, lom kerdene. Eke lewê mesderi de, kılameu () de, untisê xo nisan dino, beno ke mesder pia ki bınuşiyo.

• 2. Pasif ya zi kauzatif de nuştışê wextqısey yardımkeri: piya

Formo pasif (edilgen) ya ki kauzatif (ettirgen) ke gurena, mı çım de pia bınuşiyo, çıke o waxt mesder zê yew cısmi kuno tê: Pasif: İspanya de Baski u Katalanki ki yeno qeseykerdene. Saraiya Moğolıstani de Farski ki amo qeseykerdene. Kauzatif: A be laceki germi dana têvdaene. O piyê xo dano xeberidaene. Mı o da sondwerdene.

• 3. Nuştışê antışê wextqısey: cıya

a) Wextê nıkay u wextê veri:

A hawt zonu qesey kena. Ma dorme ra nia (nê)da. Ey germi têv dê. İne to ra xeberi da. Mı çıçegi ağwe day. Şıma ey goş danê. Şıöa ke hewna qesey nêkerdi bi, ine na mesela hale kerdi bi. Lınga mı ta diye. şıma ca mı nêda. Ma arebe de ca benime?

b) Emır/babeta waştene (subjontif):

Şıma qesey (bı)kerê, i qesey mekerê! A ke nia dero, o ki qayt kero, cı ra xeberi medo. Kaşkia to jüri/zuri mekerdêne. Gosê cı ta de[11]! Tı germi têv de, o têv medo!

Halê emri de ki kelıma waxtqesey qesê de xosera/serbesta, şikina teyna ki vındero; zê fêlbendu (ra-, we-, de-, pıra-…) niya. Yanê hurendia verbendê/prefiksê emri bı- nêcêna. Merdım vacime şeno hem “qesey bıke(r-)” vaco, hem ki –eke tenêna kerd kılm- “qesey ke(r-)” vaco.

• 4. Nuştışê fêlnamey: piya

Waxtqese gurenaisê namey rê ki beno. Almanki de nae ra vanê Verbalsubstantiv, ez cı ra vanane ‘fêlname’. No hal de waxtqese beno name; iyê ke dı kelımu ra yenê pêra ki, benê zê yew kelıma. Usılê vatene rê ki mınasıbo ke pia bınuşiyo: Qeseykerdena cı wese biye. Ebe xeberidaene arê ma beno xırabın. Gevıjidaena herê ma mı rê wes amêne. Tadaena lınga mı.

• 5. fêlsıfet: piya / cıya

Fêlsıfet (ortaç, Partizip) zê sıfetio ke waxtqesey ra pêda biyo. Pianusnaena cı meqbulo. Taê waxteqesey ki estê, dergê; eke fêlsıfet de pia bınuşiyê, wendena cı bena çetıne. Ae ra mı çım de, nustoğ waxtqesanê dergu de cia bınusno.

Perarey, merdımê ma vindibiyae bi. Lınga mı tadaiya. Germia doy têvdaiye niya. Na mesela halekerdiya. Çê vêsae! Arebe hona tamirkerde niyo.

III.Fêlbendi (preverbi) be wextqısey [ra-kerdene, têra-kerdene…]

Se ke cor de ki vat, Zazaki de verhurendi ero, era fêlbendu (Präverbien, fiil takıları) de ki vecinê: rakerdene, rokerdene, dekerdene. Nine ra serkewte taê bini ki estê, zê pırakerdene, pırodaene, weamaene, têraçarnaene, pêrocınıtene, têkewtene, tafiştene uib.

Zazaki bara ni fêlbendan de dewletiyo. Farski u Kırdaski de taê biyê vindi. Zıwananê Cêrmenkiyan de zi esto, zey İnglêzki, Almanki, Hollandki uib. de. Wezifa fêlbendan esta ke, het ya ki hali musnenê[12].

Hetê antışê wextqısey ra Zazaki, Almanki ra nezdiyo: o nışeno ro : Er setzt sich hin. [roniştene : hinsetzen]

• 1. Nuştışê mesderi: pia

Fêlbendi kelımê serbesti niyê, teyna manê xo çino. Ae ra mesder de pia bınuşiyo: rakewtene, cıdaene, (kayber) cadaene, têrabiyaene, degınaene, weardene, roverdaene, tırocınıtene uib.

Qesebend de, lewê mesderi de gereke kılame/parentez de untisê cı ki bınuşiyo: pırodaene (dan- pıro)

• 2. Pasif ya zi kauzatif de nuştışê wextqısey yardımkeri: pia

Zê nuqtê III. de, eke pasif ya kauzatif gurena, mesder beno yew cısm. Coka pia nustena cı mınasıba.

Pasif: Cıle yena rafiştene. Ardi ke bıamêne rovitene, ardanê lazuti ra amêne pêsanıtene. Kauzatif: Mı pençere da (r)akerdene, peydena da cadaene. Ni genımi ewro rarıdene mede!

• 3. Nuştışê antışê wextqısey: cıya

a) Usılê vatene rê, untisê cı de cia nustene mınasıbêro (daa mınasıvo):

Hewri amey ra, şiliye guret de. Waxto ke şiliye gınê ra (vındete), ma xo pisenime têra, some. To pıro nêda. Ma pê cênime / pê guret. à Hem usılê vatene rê, hem ki fonksiyonê fêlbendu rê mınasıbo ke karê cumla ra cia bınuşiyo.

İstisna: Fekê Çermug-Soyrege : A şandı nêrakewtı. Ez nıka to ra abırryena. Ma çi-miyê xo ronanê / nêronao. Çıwali uja meronı!

à Se ke aseno, ita fêlbend be karê cumla ra vıleşiyê pê, biyê yew cısm. Çıra ke formo nêbiyais (olumsuzluk, Negation) de ki karê cumla be fêlbendi ra cêra nêbenê. Fekê Çermug-Soyrege (ÇS) de ae ra fêlbendi ebe yew heca[13] pia bınuşiyê.

Fêlbendê ke ebe dı hecaanê, zê pıro, pıra, pede, tıra, pêro, têra uib., fekê ÇS de ki cia nuşinê: Şıma danê pıro, şınê sukı. Mı vızêr inan dı da pêro. Ay derzinı dê pedı.

b) Emır/subjontif:

Tenê hebe cıdê! Ardu rovice! İ ke rakuyê, şiliye ke ragıno, o waxt xo têrapise, some. Xo weda(re)! à İta fêlbend hurendia verbendi/prefiksi bı- gêno. Usılê vatene ra ki, na hal de pia bınuşiyo. İstısna: Pê cê / pê gi! Pê mı mecê!

Fekê Vartoy de ke nia ki vacino: Hebe bıdê cı! Arda bıvice ro! şiliye ke bıgıno ra, xo bıpişe têra…, à o waxt cia nusnaene luzm beno.

c) Emrê/babeta (subjontifê) nêkerdişi:

Hebe cı mede! Ardu ro mevice! Şiliye ke ra megıno, tı xo têra mepise. Şıma xo we medarê! à No hal de verbendê/prefiksê nêkerdişi me- vecino, fêlbendi ra tepia kuno karê cumla ver: cia.

• 4. Nuştışê fêlnamey: pia

Zê nuqtê III. de, fêlname beno yew cısm. Coka gereke ebe fêlbendu ra pia bınuşiyo: Rovitena ardanê lazuti. Deguretena şiliye. Ni hardi ebe derutene paki nêbenê. Pêrodais mebo, werêamais bo!

• 5. Fêlbendi pıra, pıro, pêra, cêra sıfet de

Taê fêlbendi zê pıra (pa), pıro (po), pêra (pia), cêra (cia) benê ke sıfet de ki bıgureniyê: Kilidi helqa de pêra biy, nıka cêraê. şüariyê astori pıro niyo. Kıncanê mı de jirçê theyri pırao (paro). à fonksiyonê xo ke zê sıfetio, o waxt zê sıfeti bınuşiyo: Kopula (koşaç) de pia, waxtê veri de cia.

• 6. Fêlsıfet (sıfetê waxtqesey; Partizip; ortaç)

Waxtqese ke waxto ravêrde de ebe peybend -e (maykek: -iye) gurena, beno sıfet. Nae ra mı vat fêlsıfet, oyo ke ortaç ya ki Partizip zanino. Keyber akerde niyo. Ardi rovitiyê. Ma sata bine ronişte bime. Çıçegi têrabiyaiyê. à fonksiyonê fêlsıfeti zê yew sıfetio, ae ra gereke ebe fêlbendi ra pia bınuşiyo.

Boçık: Fêlbendê ke ebe yew hecaê (ra, ro, de, we):

• Fekê cori (Dêsımi): Ey kayber ra nêkerd, ae kerd ra/ya. Ma da arê. à cia • Fekê Palo-Çewlıgi: Yı ber a nyekerd, yay/yê kerd a. Ma da ari. à cia • Fekê Çermug-Soyrege: Ey kêber nêakerd, ay akerd. Ma arêda. à pia.

Fêlbendê ke dı hecau ra yenê pêra (têra, têro, pêra, pêro, pıra, pıro, tıra, tede…):

• Fekê cori (Dêsımi): şıma da pêro, na pıra (pa) à cia • Fekê Palo-Çewlıgi: şıma da pyeru, na pıra. à cia • Fekê Çermug-Soyrege: şıma da pêro, na pıra. à cia.

IV. Sıfetbiyayış u nışange [beno serdın, kewnê zerre]

Zazaki de karê cumla ra tepia sıfet ya ki nışange/hurendi ke yena, zafêr verhurendi nêcênê: Meymani kunê zerre. Guretena verhurendi „era, ero“ ya ki „be“, hem feki dest de, hem ki hali dest dero. Bara pia-cia nusnaene de, pers, halê emri ya ki modusa waştene dero:

Sıfet: Çay serdın bo. Ni kınci yewa bê. Keyna qıce ke pile bo, ez bıguri. Waxt tengo, (era) derg mekero.

Nışange: Meymani zerre kuyê (bıkuyê zerre)! Ez ninu bıraê to di ya ki to di (bıdi býraê to ya ki bıdi to)? Nae bere, cıde, ya ki mı de (bıde mı). Nae berze uca / uca meerze! O resman (era) şıma musno (bımusno şıma).

Na hal de namey ya ki sıfeti hem qesê xoserê (şikinê teyna vınderê), hem ki her tım hurendia verbendê emri be modusa waştene bı- nêcênê. Ae ra mı çım de gereke cia bınuşiyê.

Ma, cıdaene se bena? Halê cıdaene; cıde; cıke; cımusne uib. de “cı” hem hetê usılê vatene ra mınasıbo, hem ki ebe karê cumla zê yew fêlbendi vıleşiyo pê ke, merdım nine endi pia bınusno.

Nuştışê fêlnamey: pia / tire (-)

Fêlname de merdım şeno piya, ya zi ebe yew tire “–“ ki bınusno:

Têlewe-amaena ma bena. Serdın-biyaena çay. Yewbiyaena kıncan / yewa-biyaena kıncan.

V. Qıseyê ke vıleşiyê pê (amê pêser) [ver-de, şan-de, rew-ra, kopula…]

Yew qese tım yew kelıma ra ibarete nêbena; bena ke dı ya ki hirê kelımu ra ki bêro pêra, ya ki peybendi pasanaiyê. Nine ra qeseê ebe maneo newe yeno meydan. Taê qesey ki estê ke kelıma ebe ver- ya ki peyhurendi ra esıl sero ciarê, hama ebe zamani ra hunde zêde vaciyê ke, biyê zê yew qesey. Almanki de nae ra Univerbierung („pê-rewiyais“) vacino. Ni zafêr sıfet, name ya ki zerf benê.

Bara hemfıkırbiyaena na mewzuy de xebera ma tenêna çetın bena yew, çıra ke qıstasê ilmi ra zêde vatena mıleti be diyalektu ra qerar danê ra cı.

Qeseê ke vıleşiyê pê, esıl sere dı ya ki hirê qesu ra yenê pêser. Gorê adetê raştnustene, ni qesey gereke cia bınuşiyê. Hama ni kelımey ke zaf yenê vatene, merdımi rê endi zê yew qesey yenê. Sebebo pil ki gınaena yew herfa. Leteo zafêr ni peyhurendiê ke endi vatene de zeleqiyê namey ya ki zerfi ra, biyê zê yew çekuye.

Nae ra qıstas no beno: kamci qeseo ke ma rê zê yew qesey yeno, pia nusnaena cı tenêna maqul bena. Kritero muhim ki wendisê kelıma gereke ero usılê vatene bışikiyo.

Bara na qıstasu de bêhetbiyaene (obcektivite) çetıne bena. Çıra ke kes be kes, fek be fek, het be het vurino. Coka, isani ke tenê ebe tolerans qayt kerd, têsarekerdene bena rehete. Qeseê ke amê pêser, zafê. Ae ra, ma ita êyê ke zêde vacinê, ine nusneme.

Veng „r“ ke gına ro: Ni kelımu de aseno ke, zerf ya name be peyhurendi ra / ro ra yeno pêra. İta veng r ya gıno, ya ki ebe r’yê qesey/zerfio peyên ra vıleşiyê pê.

sero / sera, vero / vera [ß ser + ro/ra, ver + ro/ra] vira [ß viri + ra] tepia (tepeya) [ß te- + pey + ra] şodıra [ß şodır + ra] avaro (avore, onvoro) [ß a- + var + ro] varo (vore) [ß var + ro] çıra (ça) [ß çı + ra] nata, bota [ß na- / bo- + het + ra] cêro/cêra [ß cor/cêr + ro]

Mı çım de qesey zê ni corênu, gereke pia bınuşiyê. Nustena serro, serra, verro, verra ya ki ser ro/ser ra, ver ro, ver ra hona usılê vatene rê mınasıba, eke o fek de ebe rr vacino. Hama nustena ser o, ver o, ver a… mınasıbe niya, çıra ke nêşikino ra usılê vatene. İyê ke wazenê tenêna ebe hesar bınusnê, şikinê xo viri ra, şodır ra ki bınusnê. Hama kelımey zê na/o het ra, çınay ra gereke cia bınuşiyê, çıke hem vengi gınaey niyê, hem ki usılê vatene rê mınasıbo.

Qesey ebe –de, -ra, -be uib.

Ni qesey ebe peyhurendiu –de, -ra, -be, ya ki ebe qesanê binu ra qedinê:

cıra kerdene [cı + ra] verde ra [ver + de] Mısal: Mı ke verde ra na bızanıtêne, şıma nia mı ver de nêhuiyêne. Yanê na verde ra, ke pia nuşino, yeno manê verênde ra ki; qeseo waxtkiyo. Ver de, yanê eke cia nuşiya, manê xo zê verêniya cı de, cı düşt de beno; qeseo hurendkiyo. Mısal de usılê vatene rê ki musneno ke, ferq senêno.

Verba (verbe, verbı, verva) [ver + be/ba] avarde [a + var + de] sıpêdera şande (sonde) şewra [ß şewe + ra] naca (nica, naza) [na/ni + ca] uca (ica, uja, uza) [o + ca] kamca (komca, koti) [kam + ca] naver, bover [na/bo- + ver] nat, dot [ß na/do- + het] naym (nayem) [ß na + yem/hêm] xoser [xo + ser] çıke (çımke) [ çı + ke] rewra [rew + ra] xora (‚zaten‘) [xo + ra] Mısal: Ez xora çê xo ra veciyêne teber. Xora, zerfo; xo ra ki hurendname u peyhurendia.

Qeseê ke pê nêvıleşiyê, coka gereke mı çım de cia bınuşiyê, niyê:

se ke, se beno, xo ver daene, xo vira kerdene u qesê nianêni. Her yew qeseo xosero.

Kopula (koşaç, Kopula)

Eke vat, „Ayan rındo. Hewa germo. Perey ki rınd bi“, ita rınd sıfet, -o kopula bena, awa ke mesderê xo biyene bena. Çiyo ke sıfet be kerdoğ (nesne, Subjekt) ra gıre dano, kopulawa, yanê ’waxtqeseo bestek’o. Farski de waxê nıkay de waxtqesê xo esto („est“), hama Zazaki de çino. Esıl sero kopula peybendê do xosera, hama nêşikina teyna vındero, çıke usılê vatene rê mınasıb niyo; hetê mentqi ra raşt bo ki. Çıke cia nustena kopula „ayan rınd o, hewa germ o“, wendene de çetıniye ana; hem ki heni nêvacina. Ae ra, waxtê nıkay de kopula gereke ebe qesey ra pia bınuşiyo.

Noto muhim

Taê nustoği kopula dıherfıne (-ime, -ro, ) cia nusnenê, oyo ke gramerê zıwani ver ğeleto. i hêga de rê; ma domanê Heseni me, adresa mı nia ra…

Kopula yew cısma, ebe dı ya ki hirê herfu ki bıbo, uncia gereke lete mebo: raştê xo niaro: i hêga derê, ma domanê Hesenime, adresa mı niara…

VI. Verhurendi[14], mianhurendi [era, ero, ede ; era-cı-…]

Zazakiyê Dêsımê şerqi de (Erzıngan, Pılemoriye, Mamekiye, Nazmiya, Varto, Kêği, Mazgerd, Sarız, Sêvaz) verhurendi era, ero estê; Zazakiyê Aqsaraiye de ki. Cumla de gurenaena ya ki nêgurenaena verhurendi era/ero, ni feku de ferq nana ro. Zazakiyê Xozat-Vacuğe, Palo-Çewlıgi, Çêmısgezagi de, ni verhurendi ya çinê, ya ki verhurendi be caê cı gureto. Zazakiyê Çermug-Soyrege de hurendia era de, a vecino („kewto a cı“). Ebe vatena bine, taê diyalektu ni edati xo rê luzm nêdiyê. Bê nine ki beno.

Fonksiyonê ni parçıku zê verhurendia ke het, hurendi ya ki nışange musnena; zê datifio: veng (e)ro mı bırriya, dorme ro cı guret; adır kuno ra cı, yeno ra viri, ero kar feteliayme. [15] Parçık, rındêr, verhurendi era/ero, karê cumla (yüklem) ra zêde ebe biyoğo yanbeki (nesneo indirekt) ra yew cısmê. Yanê dorme ro cı guretene de, dorme (biyoğo düstde/nesneo direkt) yew cısmo, ero cı yew cısmo. (e)ro ebe cı elaqedaro.

Yanê ita, ebe nameo ke edati ra tepia yeno, tede elaqê xo esto. Coka nustena xuya nianêne : „kunara mı viri, lınga mı gınara kemere“… xora na sebeb ra ğeleta. Çıke waxtqese [kuna] yew cısmê kerdişio, era/ero ki het musneno ra biyoğo/obceo indirekt, yanê name ra pia yew cısmo [era mý viri].

Babeta 1.: karê cumla (yüklem, Prädikat) pey dero:

ver ra to lewiyo pay ra cı do yaxe re mı guret dorme ro cı guret ero kar fetelina sılam ro cı kerd[16] hay re cı be / hay ro cı be hay ra ser da (temey kerd)

karê cumla, nêbiyais ya ki emır u babeta waştene (subjonktif) de ki gegane pey de beno:

Era mı ver mekuye! Eke era to dıme no, to pê gêno. Qıymetê zıwanê ma nıka biyo zêde, verê coy kes era dıme nêkewtêne.

Not: hay re cı biyaene, hay ra ser daene leteo zafêr ğelet nusnenê: hay qeseo de serbesto. Na kelıma qese haydar de ki esta (-dar, peybendo). Kırdaski de ki qese hay esto; oyo ke manê xo hire’o / heş’o: bêhay, hay jê bûn.

Nia ğelet sonê ser:

• 1. Qese hay zê yew kelıma xosere fam nêbeno ya ki nêzanino.
• 2. Veng o (ya ki -ı…o-) taê qesu de cêreno ra e (ya ki -u…e-) , zê pıro à pure, pêro à pêre, gırot à guret, sero à sere, ero kar fetelin à ere kar f… : yanê hay ro cı be hay re cı be No ki nêzanino.
• 3. hay re zê yew qesey texmin beno („hayr“), e ki heni zanino ke ezafeo. -ê nuşino, no beno: hayrê cı biyaene

Oyo ke raştê xo niaro : hay re cı biyaene

Babeta 2.: biyoğo yanbeki (obceo indirekt) pey dero:

Kutıki na ra mı dıme. Adır kewto ra cı / kewto a cı. Çrmg-Syrg. Mı tı sıvayna ra maa to. Şıma zaf kewtê ra mı viri.

Nine ver zelalo ke verhurendi era/ero qesê serbestê. Wezifa xo awa ke, het ya ki nışange musnenê ra cı. Ae ra gereke tım cia bınuşiyê. Nustene zê „hayrê cı be“ ‚verra to lewiyo“ , „kewtra cı“, „sılamro cı ke“ ğeleta!

Mianhurendi (Zentriposition) ede…de / dı … dı

ede a lare de a dı Sêwregı dı ameya dınya[17]

VII. Verbend (prefiks) u Verhurendi [bê-, bê]

Tabiyo ke verbendi (prefiksi) ebe qesey ra pia nuşinê. Pers ita tek verbend ya ki peyhurendi bê- / bê … dero. Merdım gereke ita fonksiyonê verhurendi u verbendi têcêra kero. Fıkrê mı na bare de zê vatena Rastnustena Zonê Ma’wa (p. 47) :

Verbend [bê-]:

bêkes, bêwaxt, bêters

Verbend bê- axıri de sıfet ya ki zerf vırazeno. Ae ra gereke pia bınuşiyo.

Verhurendi [bê]:

Bê mı meso! Bê vatena to nêbena.

Verhurendi bê …, zê hata, ebe, serba… zerfa. Xora ke verhurendia, gereke cia bınuşiyo.

BOÇIK:

Dı mewzuyê bini ki estê ke ebe pia-cia nustene ra zaf elaqê xo çino, hama serba raştnustene mı rê muhim yenê, ni di nuqtê cêrênê.

VIII. Boçık A: “eke / ebe / ero / era” de apostrof (’) bıgurenime ya nê?

Qesey zê eke, ebe, ero, era ke mabênê cumla de vacinê, e’ê veri gıneno ro, beno ke, be, ro, ra[18]. Hem kıtabê Rastnustena Zonê Ma de, hem ki taê embazan çım de, eke e ver de gına, gereke hurendia cı de apostrof cısaniyo: Eke bêri. Ez ’ke bêri. Ebe to ra. Ez ’be to ra. Era mı ver mekuyo. Nêkuna ’ra mı ver. Ero ser nênano. Nano ’ro ser.

Sebebê xo noyo: yê ke, ra, ro dı manê xo estê, ni ki gereke bêrê têcêrakerdene ke ferq esto:

• a)ı ’ke bêrê na het ser : ke, qesegırek’o (bağlaç; Konjunktion) [eke]
• b)İyê ke yenê na het ser: ke, hurendnamê gırey’o (bağ zamiri, Relativpronomen)
• c)Ez ’be to ra şime suke: be, verhurendia [ebe] (İnstrumentalfunktion)
• d)Roc be roc, zalımi da be ma ro:be, verhurendia ke het/nışange musnena (Dativfunktion)

Vatena mı: Gurenaena apostrofi hetê mentıqi ra çiyê do ğelet niyo. Hama derdê ma noyo ke, kes na sate nêkuno ra çiyê de heni qıci dýme. Mıleto ke leteo zafêr nustena Zazaki de çetıniye anceno, bara apostrofsanıtene de nêwazeno xo bıqefelno, sare bıdacno. Heqe ke vaci, ê taê embazê maê ke ebe apostrof wazenê bınusnê, i ki tam nêşikinê, era qeydê ni apostrofi ser kuyê, ebe xo sas kunê. Zafine xo ra nêvênenê ke sare bıdacnê, vacê „kamci ke’o, be’o eceba nıka, koti apostrof yeno?“. Ware u Tijia Sodıri de amoranê peyênu de ki na qeydê apostrofi senık ardo ra kar.

Fıkrê mı oyo ke vetena çetıniye ver apostrof megurenime. Musnaena ferqê ebe/be, eke/ke, era/ra mecbur niyo. Her zıwan de hemnamey (Homonym) u hemsıkli (Homograph) estê, hama nustene de ferq nêaseno. Ferq u mane, vatena cumla de vecino meydan.

Vatenê da mına bine esta: Awa ke, Zazakiyê cori de “ebe” mı rê dıdinki (ikincil, secondary) yeno. Yanê esıl sero “be” biyo, hama sıftê cumla de sanıto ver. “Eke” ki beno ke “eger ke” ra amo pêser, “era/ero” de ki beno ke henio. No, na sate yew fıkro. IX. Boçık B: Fekê Vacuğe de -i (ki)

Fekê Vacuğe (Ovacığe, Pulur) de qesegırek “ki” (zi) gegane gıneno ro, hama rêça xuya ke ebe pêvuriyais (göçüþme, Metathese) ca verda, manena: Eji a çağ ra amo ita. Toi ki bı mına ama. Mıni vat, bırao bini ma dı amay bi. İnani (havalani) heni vat.

„Vorei varena/khılê, hurdi hurdi“, (vore ki varena) „Varışi bıvaro/khılê, bulısık bercıro“[19] (Vartısı ki bıvaro/khılê, bulısk berzo)

Fekanê binu de ki na pêvuriyaisê vengu ver i’yê ki cêreno qeseo verên dıme: Ezı (eji ) k’ a çağ ra amane ita. Ti k’ebe mı ra ama. Mi k’ va, bırao binı k’ ma de amey bi. İnan zii (embazan) ki heni va.[20]

Fekê Vacuğe de heni aseno ke, veng i (i’yo derg), qeseo verêno ke nişto pıra, tede vıleşiyo pê. No qesanê zê mı, inon ra ki arezeo, çı ke n’ê mı(n)’o ke biyo vindi, naca de vecino meydan („mıni vat“).

Nae ra, iyê ke fekê Vacuğe de nia qesey kenê, ni i pia bınusnê.

Axıri rê, tabela Pia-Cia Nustene pêskes kenane:

Tabela Pia-Cia Nustene

Notê bınêni

• [1] Vacim e verê coy qesey Tehrân, otû, otâq ebe th nusnêne, nıka ebe t nuşino; ya ki verhurendi be eb (rê, era, be) verê coy namu ra pia nusnêne (beto, bebaççé: to-rê, domani-rê), nıka cia nuşino (be to, be baççé).
• [2] Terımê grameriê ke nuste de yenê gurenaene (Zazaki-Tırki-Almanki):

biyoğ: nesne; Objekt

boçık: ek, ilave; Anhang

fêlbend: fiil takýsý; Präverb (we-, de-, pıro)

fêlsıfet: ortaç; Partizip (vêsae, ronişte)

fêlname: isim fiili; Verbalsubstantiv (wendis, merdene)

hemname: eşadlı sözcük; Homonym (‘veyve, vey’ve)

hurendnamê gırey: bağ zamiri; Relativpronomen (ke)

karê qesa: yüklem; Prädikat („wenê“)

kerdoğ: özne; Subjekt

mesder: mastar; Infinitiv (werdene)

peyhurendi: arkailgeç; Postposition (de, ra)

peybend: son ek; Suffix (-ık, -iye)

pêvuriyais: göçüşme; Metathese (emser, esmer)

qesebend : sözlük ; Wörterbuch

qesegırek: bağlaç; Konjunktion (u, eke)

nêbiyais: olumsuzluk; Negation

uib.: u i bini; vs.; usw.

verbend: ön ek; Präfix (bê-, tê-, nê-)

verhurendi: ön ilgeç; Präposition (ebe, hata, era)

waxtê veri: geçmiş zaman; Präteritum

waxtqese: fiil; Verb (werdene, wena)

• [3] Verde serba zemirê kesi, vatêne „keshurendi“, hama mı çım de hurendname mınasıbêro.
• [4] Fıkrê sufiksi -bend (verbend, peybend, fêlbend) embazê mı Hesenê Reqasa da mı. Wes u war bo, pir u khal bo!
• [5] Mısal: Teeei ya ki Tee-Ei; Thunfisch ya ki Tunfisch; Happyend ya ki Happy End; grimmsche Märchen ya ki Grimm’sche Märchen.
• [6] ni hurdemêna nuqtu rê Prof. Dr. Gipperti dest da mı, berxudar bo.
• [7] Hurendameo yewino yewkeko çewt/oblik mı de, n heme fekanê Zazaki de gıno waro, ae ra „mın“ nusnaene mınasıbe niya. Raşti ke n’ê mı(n) waxtê waxtu de biyo, zê vatena taine herfa gırenaişi niya. Formo xeylêo çewt/oblik –an de ki henio; n leteo zafêr gıno waro, hama taê feku de o ra ravêr teyveng (konsonant) n’i, xoveng (vokal) a çarno ra be o ya ki u (mısalê bini: nan à non à nun; ancia à oncia à uncia...). Fekê Vacuğe ya ki Palo-Çewlıgi de halo obliko xeylê, hona ebe –on/-un vacino: “ma rê hakon ano.”

Peybendê xeylêiye –an teyna Kırdaski u Farski de nê, belkia pêro zıwananê İrankiyu de esto, Zazaki de ki.

• [8] Nae rê gos dê: „Muzıri do bı mı ro/serê mı deceno/ sêri bı Lıska Muzıri/lıska mı zan dana“, yanê: ‘ebe Lıske ra şêri Muzıri’.Yılmaz Çelik, albumê Veyvê Veyvê, lawıka Derê Emırxani de.
• [9] Eke vat „da pıro; beno tıra; da pede“, na hal de hem biyoğ/çiyê qesa (nesne) areze niyo, hem ki zê yew qesey vacino. Pı-, tı- nêşikinê teyna vınderê.
• [10] İlmdaru çım de nia daene, négâh (kerden)’ê Farski ra elaqê xo esto.
• [11] ta daene de „ta“ qeseê de xosero, manê xo yeno çarnais (Torsion, burkma). No waxtqese de ki arezeo ke, kelıma de serbesta: ta era cı fiştene („ta era bezna bariye fiye!“), çıke « ta » nameo (Nomen)
• [12] nae rê kıtabê Zılfi Selcani de qayt bıkerê: Grammatik der Zaza-Sprache (Dersim-Dialekt), Berlin 1999; pelge 414).
• [13] heca Tırki de biyo hece, hama eslê xo hecâ’o
• [14] Vatena verhurendi, parçık ra daha meqbulo, eke era/ero gurenino, her tım name (isim; Substantiv) tey esto ke elaqedaro.
• [15] ez heni guman kon ke waxtqese venga cı daene ki ni edati ra yeno, vuriyo: veng era cı daene (r gıno) veng-a cı daene veyna cı daene. Çiyo bin, ni edati fekê Xozat-Vacuğe ya ki Palo-Çewlıgi de çinê; yê Çermug-Soyrege de biyê a/o [adır kewno a cı]. Gegane ebe be ki vacino: ecel o mecel be ma bırrno; yaxe be ma gırot…
• [16] Lawıka „Zerrê mı“ de Xıdır Akgül (Daulci Xıdır) nia vano: „dewa şıma ver de viala tekı / mı vera sılam o Şikri kı“
• [17] mianhurendi ede … de (dı … dı) teyna taê cau de vacino, zê Mamekiye, Nazmiya, Soyrege. Ma şikinime ney ra mianhurendi [arailgeç, Zentriposition] (zê ebe…ra) vacime.
• [18] oyo ke mı vat, taê diyalektu de no problem ebe era/ero çino. Zazakiyê cêri de tım bı vacino.
• [19] Lawıka „khılê, hal yamano“ ra, Y. Çelik.
• [20] Normal nustene de tenêna zalal bınuşiyo (eke reportaj, kılame niya): Ez ki, tı ki, mı ki, bırao bin ki.