Asya

Wikipediya, ensiklopediya xosere ra
Asya
Melumat
Dewr Qıta, part of the world û Mıntıqay coğrafya
Mıntıqa Dınya, Ewrasya, Afro-Ewrasya û Ostfeste
Wılayet Nêmkureyê Rocvetışi
Erd 44 614 500 km2
Nıfus 4 164 252 000
Leteyê saete Nepal Standard Time
Cayo tewr berz Koyê Everesti
Leteyi Asya Rocvetışi, Asya Verocê Rocvetışi, Asya Miyanêne, Asyaya Veroci, Rocakewtena Miyani, Fılıstin û Asya Zımey
Namegırewtış Asia
Geokod 6255147
Xerita
Xerita
Map

Asya, panc qıteyan ra yewa. Enê panc qıteyanê pêroyine ra tewr gırda (riyê erdê xo 43 810 582 km²o), tewr sıxleta (nêzdiye %60 hometa dınya na qıta dera), tewr berza (Koyê Everesti ena qıta dero, berziya xo 8 849 metreya). Asya rocvetışê Ewropa dera. Dormeyê Asya de Deryao Sıpê, Deryao Sur, Okyanuso Pasifik, Okyanuso Arktik, Okyanuso Hind, Koyê Urali, Koyê Kofkasi, Deryao Siya u Deryay Xezeri estê.

Hetê kultur u din, zıwan u zagon ra zi ena qıta xêyle dewlemenda. Mesela xêylê dini/rayi zey Yehudiyiye, Xırıstiyaniye, İslam, Budizm pêro ena qıta de veciyê, naca ra biyê vıla. Xêylê medeniyetê, zey Sumer, Akkad, Babil pêro enê erdan de riyê dınya diyo.

Etimolociye[bıvurne | çımeyi bıvurne]

Mıntıqê Asya

Menşeyê/ Etimolociya namê ena qıta zêde rınd nêzaniyeo. Ena qesa sero xeylê versiyoni estê. Heto jû ra yeno vatene ke serra -440ıne de (İsay ra ver) Herodot nusqawunê xo de dınya kerda hirê letey. Ebe ena geyım namê yew letey Asya no pıra (o wext Asya teyna seveta Asya Minori rê vaciya, yanê Anatoliye ewroyêne rê, çıke sevetê Grekan o wext hirê dınyay biyê: Yunanıstano ewroyên, Mısıro ewroyên u Anatoliya ewroyêne). Ena versiyon ra gore ena çekuye zıwanê Akkadan ra yena. Menaya xo zi (seveta tici) veciyayış, berzbiyayışo.

Heto bin ra zi yeno vatene ke ena çekuye sıfte hetê Homerosi ra ameya vatene. Ena vatene ra gore kıtabê Homerosi İlyada de yew name darıno we: Asios. Vaciyeno ke ena çekuye zıwanê Hititan ra yena, ehma tenê vuriya. Sıfte Assuwa biya u namê yew dewlete biyo. Ena dewlete zi Anatoliya ewroyêne de biya. Peyniye de Assuwa biya Asios, Asios zi biyo Asya .

Coğrafya[bıvurne | çımeyi bıvurne]

Ebe 43 810 582 km² qıtaya en heraya. Cayê tewr berz u tewr xori/çolê (derya ra gore) zi ena qıta derê. Koyê Everestiyo ke riyê dınya de cayo en berzo ena qıta dero (8 849 m). Heto bin ra Deryao Merde (-417) zi ena qıta dero. Naye ra qeyir riyê dınya de okyanusu ra cayo en duri zi naca ro (na ca Çin dero).

Xeylê wext yeno vatene ke sindor çiyo de tebiiyo. Gunê merdım xo vira mekero ke çıqas ke sindor ca be ca, be çiyê fiziki (zê çem, ro, ko, derya, uçb.) beli bıbo peyê ena çiyê fiziki de her daim qerar u qesasê merdımi estê. Qerar qeraro de siyasiyo, hema çiyo de fiziki sero ameyo gırewtene. Ebe kılmiye ke vacime, meseleyê sindoran meselayo de siyasiyo. O sebeb ra tarixê dınya de sindor her daim vuriyê, hewna zi vuriyenê. Eno qerar zi ebe zor, tarix, ceng u herb yenê beli kerdene. Sindorê Asya z zey pêroyinê sindoran çiyo de siyasiyo. Ena raştiye zêde seveta sindorê hetê peyveroc şena bıvaciyo.

Yeno qebulkerdene ke hetê zımey de sindorê Asya şono gıneno ro Deryay Cemedi. Asya ebe Gula Behringi Amerika ra cêra bena. Okyanuso Pil (Okyanuso Pasifik) zi sindorê hetê vervaroci teşkil keno. Okyanusê Hindi zi sindorê hetê verociyo. Sindorê Asyaê peyvaroci sero tam mutabaqat çıniyo. Xêylê zanayoğe coğrafya vanê ke merdım nêşeno vaco ke Asya u Ewropa dı qıtayê cırayê. Çıke, ê vanê, qet çiyo de fiziki miyandê ninan de çıniy, ê ninan cêra nêkeno. Hema Koyê Urali, Deryao Siya, Gula Bosfori (Estanbol) u Dardanel (Çanakkale) u Deryao Sıpê zey sindorê hetê peyvaroc qebul benê. Ebe Kanalê Suweyşi zi Asya Afrika ra cêra bena.

Sindoro siyasi[bıvurne | çımeyi bıvurne]

Asyaya ewroyêne de 54 ra zêde dewleti estê.

Name Erd
(km²)
Nıfus
(2002 texmin)
Sılxetiya nıfusi
(serê km²)
Paytext
Asya Miyanêne:
Ozbekıstan 447,400 25,563,441 57.1 Taşkent
Qazaxıstan 2,346,927 13,472,593 5.7 Astana
Qırğızıstan 198,500 4,822,166 24.3 Bişkek
Tacikıstan 143,100 6,719,567 47.0 Duşenbe
Tırkmenıstan 488,100 4,688,963 9.6 Eşqabad
Asyay Rocvetışi:
Çin 9,584,492 1,315,844,000 134.0 Pekin
Japonya 377,835 128,085,000 336.1 Tokyo
Moğolıstan 1,565,000 2,832,224 1.7 Ulan Bator
Koryay Veroci 98,480 47,817,000 490.7 Seul
Koryay Zımey 120,540 23,113,019 184.4 Pyongyang
Asyay Zımey:
Rusya 13,115,200 39,129,729 3.0 Moskowa
Asyay Verocê Rocvetışi:
Bruney 5,770 350,898 60.8 Bandar Seri Begawan
Filipin 300,000 84,525,639 281.8 Manila
İndonezya 1,158,645 208,176,381 179.7 Jakarta
Kamboçya 181,040 12,775,324 70.6 Phnom Penh
Laos 236,800 5,777,180 24.4 Viyangşan
Malêzya 329,750 22,662,365 68.7 Kuala Lumpur
Myanmar (Birmanya / Burma) 678,500 42,238,224 62.3 Naypyidaw
Singapur 693 4,452,732 6,425.3 Singapur
Tayland 514,000 62,354,402 121.3 Bangkok
Vietnam 329,560 81,098,416 246.1 Hanoi
Timurê Rocvetışi 14,874 947,000 63.6 Diliyo
Asyay Veroci:
Efğanıstan 647,500 29,863,000 42.9 Kabul
Bengladeş 144,000 141,822,000 985 Dakka
Butan 47,000 2,232,291 44.6 Thimphu
Hindıstan 3,287,590 1,103,371,000 318.2 Newe Delhi
Maldiwi 300 329,000 1,067.2 Mali
Nepal 140,800 27,133,000 183.8 Kathmandu
Pakıstan 803,940 163,985,373 183.7 İslamabad
Sri Lanka 65,610 20,743,000 298.4 Kolombo
Asyay Rocawani:
Ermenıstan 33,300 3,016,000 111.7 Yerêvan
Azerbaycan 41,370 3,479,127 84.1 Baku
Bahreyn 665 656,397 987.1 Manama
Gurcıstan 20,460 2,032,004 99.3 Tıflis
Iraq 437,072 24,001,816 54.9 Beğdad
İran 1,648,000 68,467,413 40.4 Tehran
İsrail 20,770 6,029,529 290.3 Qudus
Kuweyt 17,820 2,111,561 118.5 Suka Kuweyti
Lubnan 10,400 3,677,780 353.6 Beyrud
Mısır 1,378,159 63,556 21.7 Qahire
Qıbrıs 9,250 775,927 83.9 Lefkoşe
Uman 212,460 2,713,462 12.8 Maskat
Urdun 92,300 5,307,470 57.5 Emman
Suriya 185,180 17,155,814 92.6 Şam
Tırkiya 756,768 57,855,068 76.5 Anqara
Asyay Rocawanê Veroci:
Qeter 11,437 793,341 69.4 Doha
Yemen 527,970 18,701,257 35.4 Sena
Yewina Emiranê Erebi 82,880 2,445,989 29.5 Ebu Dabi
Erebıstanê Seudi 1,960,582 23,513,330 12.0 Riyad
pêro-pia 43,534,632 3,792,671,313 87.1
Dınya Qıtey

Afrika • Amerikay Zımey • Amerikay Veroci • Asya • Ewropa • Okyanusya


Afrika

Antarktika

Asya

Ewropa

Okyanusya

Amerikay Zımey

Amerikay Veroci

Cêolociya qıtan: Gondvana  Lewrasya  Pangea  Panotya  Rodinya  Kolombiya  Kenorland  Nena  Ur  Vaalbara

Şanıkê qıtan: Atlantis  Kerguelen  Lemurya  Mu  Terra Australis  Zealandiya