Zaza

Zaza
Zaza
Melumat
Cıwiyayış	Tırkiya, Almanya, Fransa, Qraliya Yewbiyayiye û İran
Ware	Kurd
Rêçe	Şarê İranki
Nıfus	3 200 000
Din	İslam, İslamo Sunni, Şıiyiye û Elewi
Formê bini	Zazi

Zazay (Şarê Ma, Dımıli, Kırd ya zi Kırmanc), yew şarê İrankiyo. Letey gruba İranican ra, mıletê dê zımey rocawanio İrankiyo.^[1]^[2]^[3]^[4]^[5]^[6]^[7]^[8]^[9]^[10]^[11]^[12] Anatoliye de, vêşêri Semsûr (Aldûş), Bıdlis (Motki), Dêsım, Meletiye (Arapgir) (Pötürge), Erzıngan, Sêwaz (Zera), Erzurum (Xınıs), Muş (Varto), Çolig, Qeyseriye (Sarız), Diyarbekır (Hêni, Qulp, Piran, Çêrmug), Xarpêt (Pali, Maden, Qeze) Rıha (Sêwrege), Gumuşxane (Kelkit) (Şiran), Aqseraiye, Qers (Selim) de cıwiyenê. Dınya sero texminen 3-4 milyoni Zazay estê.^[13]

Rıçıkê nameyê Zazay

Çımeyanê arkaikan (demê veri, antiki) dı nameyê Zaza est biyo. Çımeyanê Akadki, Aramki, Hititki, İbranki, Pekliki, Urartuki û arkaikanê binan dı û tabletê inanê mıxi dı, nuştey And-Antik (Tewrate) dı nameyê Zaza vêreno. Çımeyanê demê miyanêni (Çağo Miyanên) dı aseno ke nameyê Zaza zey ‘Zavzan, Zuzan, Zazan’ vêrdo. Tewr verên nameyê Zaza nuştan ra Kıtabey Bisutun dı verêno. İV serra 552yıne dı demê Qıralê Persi Darius eyaletê İrani Hemedan dı no kıtabe ameyo nuştış. Kıtabe dı letey vistıni dı nameyê mıntıqaya Zazana nusiyeno û a mıntıqa ewro corê Royê Fırati, yani cayê Zazaistani mocnena. Zazay ewro zi naca dı cıwiyenê.^[14]

Welat û ğeribiye

Welatê Zazayan hetê iqtısadi ra quwetın û avêrşiyaye niyo. A ri ra, xeylê dewıcan dewê xo caverday (terk kerdi), barkerd şi ğeribiye. Feqet politika dewlete heni kewta thamaranê şari ke, metropolanê Tırkiya (Estamol, Anqara, İzmir, Bursa, Adana) de bo, Ewropa (Almanya, Fransa, İsweç (Swêd)) de bo, bilxasa şaro Zazao Elewi zıwanê xo rê bi xam û kewt düri, domanê qıci Zazaki nêmusay. Mıllet kewt halo henên ke, pil û qıci nêşikiyay zıwanê ma û piyê xo ra yewbini de, merdumanê xo de qısey bıkerê.

Zazaistan

Zazaistan yew mıntıqa coğrafiya ke Zazay tede zafêrê, yani hetê nıfusi ra parçey gırdi vırazenê. Hetê coğrafya ra Zazaistan rocvetış û zımey rocvetışê verocê nêmadey Anadoliye de ca gêno.

Gorey Dr. Zılfi Selcani, nuştey xo Averşiyayışê Tarixê Zıwanê Zazaki ra, perra 114-115 de yew xeritay Zazaistani esta. Gorey ey Zazaistan be xo, wılayetanê Erzıngan, Xarpêt û Dersım (pêro piya), Urfa, Malatya, Sêwaz, Bitlis, Çewlıg, Erzurum, Diyarbekır û Muşi (lete be lete) gêno xo miyan.

Namey Zazaistani zi tewr veri Ebubekir Pamukçuy eşto ver, vıraşto. Gorey Pamukçuy hem Tırki hem zi Kurdi Zaza red kenê, qebul nêkenê. Coka zi herunda Kurdıstani, gani Zazay caê xo rê bıvacê Zazaistan.

Din û itıqad

Dinê şarê Zazay İslam û Elewiyo. Hetê mezhebi ya ki itıqadi ra letey şarê Zazayanê zımey ke Elewiyo, leto bin ki veroc û merkez de Sunniyo. Şarê Zazayan miyan de Hermeni û Suryaniy estê ke Zazaki qısey kenê, labelê ya itıqadê xo nêvurnao ya ki tenya kamiya cı menda.

İslamo Sunni; itıqadê Zazayanê Sunniyan be Henefiyan û Şefiyan ra mıteşekılo.
Elewi; itıqadê Zazayanê Elewiyan ra yeno pêra. Elewitina Zazayan de xeylê unsurê dinê tebieti estê, zey kultê ziyar û diyaran, mılaketi, bımbarekiya roc û çem û adır û awe, kultê Xızıri uçb.

Zıwan

Zıwanê Zazayan Zazakiyo û aidê zıwananê İrankiyano, yew zıwanê do İrankiyo zımeo rocawano. Zey her zıwani, bılxassa coğrafyaya Anadoliye û Mezopotamya û Kofkasya de, Zazaki ki xeylê zıwanan de irtıbatê xo biyo, zıwanê bini tesir kerdê, tesirê zıwananê binan de ki mendo. Zıwananê Farski, Belucki, Goranki, Sengserki, Mazenderanki, Talışki û Gileki ra nezdiyo. Mıntıqay Mezopotamya Zımey û Anatoliye de texminen 4-6 milyon insani Zazaki qısey kenê (qali kenê).

Zazaki	Sımnanki	Gileki	Tatki	Talışki
şın-	şenn-	şunn-	şend-	şed-
yen-	an-	an-	amand-	omed-
van-	van-	gun-	otn-	voted-
vin-	?	in	vin-	vin-
ken-	ken-	kun-	könd-	kerded-
ez şına	e şenni	men şunem	ez meşem/men şenden	ez şedam

Folklor û kultur

Zazay hetê folklor û kulturi ra şaranê İrankiyê binan ra nezdiyê, nê mıletan miyan de xeylê çiy kewtê têmiyan. Zazayan tarix de heyato feodal ramıto, dewan de cıwiyê, cıte kerda û wayirê naxıran biyê. Tayê werê Zazayan babıko, bıcıke, zerveti, keşkaw, helisa, malez, patila, pêsare, şir, bıcıka qatqatıne, çhebelek, dogma, serun, totur aw, mawsta, çırvila û ê binê.

Zazayan miyan de enê roşani yenê firazkerdış:

Roşanê Remezani
Roşanê Qurbani
Kormışkan
Hawtemal
- Hawtemalo Pil
- Hawtemalo Qıc
Qereçarseme
Newê Marti
Gağand
Rocê Xızıri
Rocê İmamu

Muzik

Enstrumanan ra thembur, curre, keman, qırnata, dağule, zurna, thıpıke (tef) uêb. amêne cınıtene. Şüare, lawıke/deyre , hewaê kay (muzikê veyvey), dêse (ilahi) muzikê şari de zaf caê de mıqerremi gênê-pê u tarixê muzikê şarê Zazay de zaf muhımê. Muzikê Zazayio nıkaên reşto standardanê muzikê dınya.

Edebiyat

Edebiyatê Zazayan de vinayışê eserê tewr khani serra 1798ıne de biyo terefê İsa Beg bin Alīyi ra serra 1798ıne de nusiyo. Serra 1892de Ehmedê Xasi, serra 1903 de Usman Efendiyo Babıc mewlid nuşto. Serra 1980ıne ra dıme Ewropa u Tırkiya de zaf pêseroki û dokumanê Zazaki veciyayi.

Bıvênên

Çımeyi

↑ Andrews, Peter Alford 1989: Ethnic Groups in the Republic of Turkey. Wiesbaden
↑ Asatrian, Garnik. S. / Gevorgian, N. Kh. 1988:“ Zāzā Miscellany: Notes on some religious customs and institutions.“ In: Hommage et Opera Minora (Acta Iranica). Volume XII. Leiden.
↑ Asatrian, Garnik 1995: „Dimlī“. In: Encyclopedia Iranica. Online: [1]
↑ Çağlayan, Hüseyin 1995: Die Schwäche der türkischen Arbeiterbewegung im Kontext der nationalen Bewegung (1908-1945). Frankfurt.
↑ Fırat, Gülsün 2010: Dersim’de etnik kimlik: Herkesin bildiği sır: Dersim. İstanbul.
↑ Gündüzkanat, Kahraman 1997: Die Rolle des Bildungswesens beim Demokratisierungsprozeß in der Türkei unter besonderer Berücksichtigung der Dimili (Kirmanc-, Zaza-) Ethnizität. Münster.
↑ Kehl-Bodrogi, Krisztina 1998: „Wir sind ein Volk!“ Identitätspolitiken unter den Zaza (Türkei) in der europäischen Diaspora, Bd. 48/2, Sociologus, S. 111-135.
↑ Schulz-Golstein, Esther 2013: Die Sonne blieb stehen. Der Genozid in Dêsim 1937/38. Band 2. Neckenmarkt, Avusturya."
↑ Tahta, Selahattin 2002: Ursprung und Entwicklung der Zaza-Nationalbewegung im Lichte ihrer politischen und literarischen Veröffentlichungen. Unpublished Master Thesis. Berlin.
↑ Taş, Cemal 2007: Roê Kırmanciye (Told by Hesen Aliyê Sey Kemali). İstanbul.
↑ Taşçı, Hülya 2006: Identität und Ethnizität in der Bundesrepublik Deutschland am Beispiel der zweiten Generation der Aleviten aus der Republik Türkei. Münster.
↑ Werner, Eberhard 2012: Bibelübersetzung – Schnittstelle zwischen Kulturen. Zusammenhänge dargestellt an der Sprache und Kultur der Zaza. Bonn/Nürnberg.
↑ Krisztina Kehl-Bodrogi, "Wir sind ein Volk"
↑ Yaşar ARATEMÜR, “Arkaik Kaynaklardan Modern Kaynaklara Zazaca ve Zazalar”, I. Uluslararası Zaza Dili Sempozyumu (13-14 Mayıs 2011), Bingöl Üniversitesi Yayınları, Bingöl 2011, s. 227-246.

Proceyê bırayi

Wikimedia Commons de

Zaza sero dehana vêşi wesiqey estê.

Siteyi

Portalê Zazayan
ZazaDer Archived 2020-05-13 at the Wayback Machine
Gıreyê pelanê Zıwan û Zagonê Zazayan Archived 2009-10-25 at the Wayback Machine
Enstituyê Zazaki
Eşira Azan

[Andrews-1] Andrews, Peter Alford 1989: Ethnic Groups in the Republic of Turkey. Wiesbaden

[Asatrian&Gevorgian-2] Asatrian, Garnik. S. / Gevorgian, N. Kh. 1988:“ Zāzā Miscellany: Notes on some religious customs and institutions.“ In: Hommage et Opera Minora (Acta Iranica). Volume XII. Leiden.

[Asatrian-3] Asatrian, Garnik 1995: „Dimlī“. In: Encyclopedia Iranica. Online: [1]

[4] Çağlayan, Hüseyin 1995: Die Schwäche der türkischen Arbeiterbewegung im Kontext der nationalen Bewegung (1908-1945). Frankfurt.

[Fırat-5] Fırat, Gülsün 2010: Dersim’de etnik kimlik: Herkesin bildiği sır: Dersim. İstanbul.

[Gündüzkanat-6] Gündüzkanat, Kahraman 1997: Die Rolle des Bildungswesens beim Demokratisierungsprozeß in der Türkei unter besonderer Berücksichtigung der Dimili (Kirmanc-, Zaza-) Ethnizität. Münster.

[Kehl-Bodrogi-7] Kehl-Bodrogi, Krisztina 1998: „Wir sind ein Volk!“ Identitätspolitiken unter den Zaza (Türkei) in der europäischen Diaspora, Bd. 48/2, Sociologus, S. 111-135.

[Schulz-Goldstein-8] Schulz-Golstein, Esther 2013: Die Sonne blieb stehen. Der Genozid in Dêsim 1937/38. Band 2. Neckenmarkt, Avusturya."

[Tahta-9] Tahta, Selahattin 2002: Ursprung und Entwicklung der Zaza-Nationalbewegung im Lichte ihrer politischen und literarischen Veröffentlichungen. Unpublished Master Thesis. Berlin.

[Taş-10] Taş, Cemal 2007: Roê Kırmanciye (Told by Hesen Aliyê Sey Kemali). İstanbul.

[Taşçı-11] Taşçı, Hülya 2006: Identität und Ethnizität in der Bundesrepublik Deutschland am Beispiel der zweiten Generation der Aleviten aus der Republik Türkei. Münster.

[Windfuhr-12] Werner, Eberhard 2012: Bibelübersetzung – Schnittstelle zwischen Kulturen. Zusammenhänge dargestellt an der Sprache und Kultur der Zaza. Bonn/Nürnberg.

[13] Krisztina Kehl-Bodrogi, "Wir sind ein Volk"

[14] Yaşar ARATEMÜR, “Arkaik Kaynaklardan Modern Kaynaklara Zazaca ve Zazalar”, I. Uluslararası Zaza Dili Sempozyumu (13-14 Mayıs 2011), Bingöl Üniversitesi Yayınları, Bingöl 2011, s. 227-246.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]