İran: Ferqê çımraviyarnayışan
Line 56: | Line 56: | ||
===Dewrê Bahdo Modernite (1921–)=== |
===Dewrê Bahdo Modernite (1921–)=== |
||
[[File:MohammadRezaPahlavi1977.jpg|thumb|right|300px|[[Mıhemmed Rıza Pehlewi|Mıhemmed Rıza Şah]] u [[Farah Pehlewi]]]] |
[[File:MohammadRezaPahlavi1977.jpg|thumb|right|300px|[[Mıhemmed Rıza Pehlewi|Mıhemmed Rıza Şah]] u [[Farah Pehlewi]]]] |
||
Peyênê Vermodernite serra 1925 de [[Rıza Şah]] [[Kaçari]] xırab kerdo,[[Pehlewi]]y saz kerdo u qralê İrani biyo.Dewro [[Rıza Şah]] de İran zaf biyo qewetıne.[[Farski]] zıwano resmi biyo.Erdê İrani zaf endustrilize biyo,şarê İrani zaf zengın biyo.Ema [[Cengê Dınyaê Dıyine]] de [[Rıza Şah]] [[Almanya]] desteg kerdo u 26 Keşkelun 1941 de İran terk kerdo.Bahdo [[Mıhemmed Rıza Pehlewi|Mıhemmed Rıza Şah]] biyo qralê İran.1 Nisan 1979 de İran de yew xowerdayış ameyo meydan u [[Mıhemmed Rıza Pehlewi|Mıhemmed Rıza Şah]] İran terk kerdo. |
Peyênê Vermodernite serra 1925 de [[Rıza Şah]] [[Kaçari]] xırab kerdo,[[Pehlewi]]y saz kerdo u qralê İrani biyo.Dewro [[Rıza Şah]] de İran zaf biyo qewetıne.[[Farski]] zıwano resmi biyo.Erdê İrani zaf endustrilize biyo,şarê İrani zaf zengın biyo.Ema [[Cengê Dınyaê Dıyine]] de [[Rıza Şah]] [[Almanya]] desteg kerdo u 26 Keşkelun 1941 de İran terk kerdo.Bahdo [[Mıhemmed Rıza Pehlewi|Mıhemmed Rıza Şah]] biyo qralê İran.1 Nisan 1979 de İran de yew xowerdayış ameyo meydan u [[Mıhemmed Rıza Pehlewi|Mıhemmed Rıza Şah]] İran terk kerdo.1979 de [[Pehlewi]y xırab biyo u [[Ruhullah Xomeni]] [[İran|Cumhuriyetê İrano İslami]] saz kerdo. |
||
==Sistemê İdare== |
==Sistemê İdare== |
Revizyonê 26 Keşkelun 2012, seate 10:41 de
Ena pele de restorasyon beno! Şıma şenê peşti bıderên ma. Keso ke ena note nuşta, tarixê vurnayışi dero u be ey irtıbat kewe. |
Cumhuriyetê İrano İslami جمهوری اسلامی ایران Jomhuri-ye Eslāmi-ye Irān | |
---|---|
Desmal û Arma | |
Melumat | |
Ware | Dewleta hegemonyal |
Mıntıqa | Rocakewtena Miyani |
Embıryani | Efğanıstan, Pakıstan, Tırkiya, Iraq, Azerbaycan, Ermenıstan, Tırkmenıstan, Naxçıwan, Erebıstano Seudi, Kuweyt, Behreyn, Uman, Qeter û Yewina Emiranê Erebi |
Sazbiyayış | Nisan1 1979 |
İdare | Tehran Government of IranIslamic Consultative Assembly |
Erd | 1 648 195 km²1 648 195 km2 |
Nıfus | 86 758 304 |
Hıkumet | Cumurêtê İslami |
Serdar | Mehmud EhmedinecadEli Xameney |
Kodê telefoni | +98 |
Leteyê saete | UTC+03:30 |
Kodê interneti | .ir |
Zıwano resmi | Farski |
Merş | National Anthem of the Islamic Republic of Iran |
Cayo tewr berz | Demavend |
Cayo tewr nızm | Deryayê Xezeri |
Pere | Riyalê İrani |
Ravêrşiyayışê heqa merdıman | 0,77 |
Xerita | |
İran (Farski: جمهوری اسلامی ايران Jomhuriye-ye Eslāmī-ye Īrān) ya zi be nameo resmi Cumhuriyetê İrano İslami yew dewleta qıta Asya dero.Zımeyê İrani de Deryayê Xezeri, Ermenıstan, Azerbaycan u Tırkmenıstan; veroc de Xelicê Farsi; rocawan de Tırkiya u Iraq; rocvetış de Efğanıstan u Pakıstan estê.Paytextê İran Tehrano.İran 30 eyaletan ra yeno pêro u ezayê Mıletê Yewbiyayeyan (UN) u OPECio.Sistemê idarey Cumurêtê İslamio,labelê sistemê ekonomiki sosyalisto.
Etimolociye
Etimolociyê çekuya İran çekuya Ewıstki Aryan ra yeno.[1]Aryan maneyê dewleta Aryananra yeno.Wexto Hexamenişiyan u Sasaniyan de namê İrani Aryan/Ērān biyo.Bahdo seserra İV 6. ra serra 1936 rê namê İrani biyo Persia u eno name qebul biyo.Bahdo serra 1935 de Rıza Şah namê Persiay be anciya be namê İran vurnayo.[2]Tewr pey serra 1979 de namê dewleti Cumhuriyetê İrano İslami biyo.
Coğrafya u İklim
Erdê İran 1 648 000 km²o u dınya de 18(vist u eyşt)ıno.[3]Erdê İrani,pêro erdê Britanya Gırde,Almanya,Fransa u İspanya ra zafyêr gırdo.[4]Zımey-rocawanê İran de Azerbaycan (432 km/268 mi) u Ermenıstan(35 km/22 mi); zıme de Deryao Xezeri;Zıme-rockewtış de Tırkmenıstan (992 km/616 mi);Rocvetış de Pakıstan(909 km/565 mi) u Efğanıstan (936 km/582 mi),rocawan de Tırkiya (499 km/310 mi) u Iraq (1,458 km/906 mi),veroc de Korfezê Farsi u Deryao Umani estê.[5]İran de Deryao Xezeri u Xuzistan miyan de Platoyê İran estê.İran zaf kohi esto u kohıno.Koho Demavend hem İran de hem Rocvetışo Miyan de,hem zi leteyê qıta Ewrasyay ke Kohê Hindukuş ra rocawan de dero de koho tewr berzo.[6]Yanê leteyê rocawanê İran zaf kohıno.Leteyê rocvetışê İrani zaf berz niyo u zaf kohi çıniyo/niesto.Rocvetışê İrani de Deşta Luti u Deşta Keviri estê.Zıme (dormeyê Deryao Xezeri) de zaf dari u deşti estê.Veroc de (dormey Arvand Rūd/Şat el Erebi de) deşti estê.İklimê İran zımıstani zaf serd u vewrıno,amnani de zaf germo.Zıme (Gilan,Mazenderan,Gulıstan u bini) de iklim subtropikalo u amnani germ niyo.Veroc u letey ke de deşti estê de amnani zaf germo.[7]
Tarix
Tarix u medeniyetê İrani zaf dewletiyo u zaf kıhano.Wextê İ.V.(İsay ra ver), qebileyê Aryani amey İran u medeniyetê Aryanan biyo medeniyetê İrani.Wextê Parsan de İran biyo zaf gırd.Erdê İrani zaf işqali di: Ê Ereban, Moğolan u Tırkan. Nıka dewleta İrani biyo qewetıne.
Tarixo Antik
Tarixo İrani zaf kıhano,wextê İV. 7000i rê şıno.[8]Wextê kıhani de sivilizasyonê İrani u sivilizasyonê Mezopotamya miyan de mınasabati ameyo meydan.[9]Wextê İ.V.(İsay ra ver), qebileyê Aryani amey İran u medeniyetê Aryanan biyo medeniyetê İrani.Deyî/Goreyê tarixkaran qebileyê Aryani eno erdi rê be goçi ameyo u be eno goçi qebileyê İran beno dı letey ; Rocawani u Rocvetışi.[10]Wextê Parsan de İran biyo zaf gırd.İV. seserra 10,000 de erdê rocawanê İrani de Medi,Farsi,Baktriy.Seserra İV 1000ine de Zerduştiye vıraşt biyo u İmperatoriya Hexamenışiyan u dewletê peyêni de biyo dinê resmi.[11]
Raverê İslam (İ.V 625 – İ.P 651 )
→ Bıvênên Mucadeley Sasani u Bizans
→ Bıvênên İmparatoriya Selewkosa
→ Bıvênên İmperatoriya Sasani
Sivilizasyonê Elami İran de sivilizasyonê tewr kıhano.Eno sivilizasyon erdê veroc-rocawan İran de ameyo meydan u İV 500i ra dewam kerdo.Bahdo Medi ameyo erdê İrani rê u Medya biyo saz(İV 625 ).Medya İV 559 de biyo xırabe.Medya yew İmperatoriyê Persi nêbiyo.Serra İV 559 de Kûruşo Gırd Medya xırab kerdo u İV 550 de İmperatoriya Hexamenışiyan saz kerdo.Dewrê Kûruşo Gırd u Darius I de İmperatoriya Hexamenışiyan dınya de imperatoriya tewr qewtıne,gırde u tewr hera biyo.[12]Erdê xo rocvetış de Hindıstan,rocawan de Bulğarıstan,Yunanıstan,Deryayo Miyanên,Libya,zıme de dormey Romanya u veroc de Habêşıstan biyo.Serra İV 500 de Mucadeley Persi u Yunani sıfte kerdo.Eno mucadeley de Persi ğelib biyo u Persi İ.V. 480 de paytextê Yunanan Atina işğal kerdo.Serra IV 449 de be Haştiyê Callias mucadeley qadiyeno.[13]İV seserra 3ın de İmperatoriya Hexamenışiyan biyo zeyıf u İV 333 de İskendero Gırd peyêno Leco Issusi erdê İrani işğal kerdo.Mabênê İV 323 u İV 63 de İran de İmparatoriya Selewkosa hukım kerdo.[14]Serra İV 247 de İmperatoriya Parti saz biyo u İ.P 224 de xırab biyo.İmperatoriya Parti erdê İrani teqriben 400 serri hukım kerdo.Serra İP 224 de Erdeşir I İmperatoriya Parti xırab kerdo u İmperatoriya Sasani saz kerdo.İmperatoriya Sasani erdê İrani de 450 serri hukım kerdo u raverê İslam imperatoriya tewr peyêni biyo.
Dewrê Miyanêne (652–1501)
Serrê 600ıne de Erebi erdê İran işğal kerdo u İmperatoriya Sasani biyo xırab.Bahdo işğali İslambiyayışê İran sıfte kerdo ema İran pêr İslami nêbiyo.İslambiyayışê İran seserra 9ıne de qadiyeno.Dewrê Miyanêne de İran de Emeviy,Ebbasiy,Tahiriy,Samaniy,Ğazneviy,İmperatoriya Selçukiyano Gırd,Xarezmşahiy,Moğoli u Timuriy hukım kerdo.Dewrê Miyanêne de Moğoli erdê İrani işğal kerdo u erdê İrani zaf biyo xırabe.Moğolierdê İrani de zaf terteley kerdo,mabênê 1220 u 1260 be veşaney u terteley nıfusê İrani 2,500,000 ra 250,000 kemayeyo.[15]
Dewrê Vermodernite (1501–1921)
Dewrê Vermodernite de İran de dewletê Tırki hukım kerdo.Dewletê Safewi,Efşari,Zendi u Kaçari hukım kerdo.Dewrê Vermodernite erdê İrani de rocawan de be İmperatoriya Usmanıcan ,rocvetış de be İngılızi u zıme de be İmperatoriya Rusya leci biyo.
Dewrê Bahdo Modernite (1921–)
Peyênê Vermodernite serra 1925 de Rıza Şah Kaçari xırab kerdo,Pehlewiy saz kerdo u qralê İrani biyo.Dewro Rıza Şah de İran zaf biyo qewetıne.Farski zıwano resmi biyo.Erdê İrani zaf endustrilize biyo,şarê İrani zaf zengın biyo.Ema Cengê Dınyaê Dıyine de Rıza Şah Almanya desteg kerdo u 26 Keşkelun 1941 de İran terk kerdo.Bahdo Mıhemmed Rıza Şah biyo qralê İran.1 Nisan 1979 de İran de yew xowerdayış ameyo meydan u Mıhemmed Rıza Şah İran terk kerdo.1979 de [[Pehlewi]y xırab biyo u Ruhullah Xomeni Cumhuriyetê İrano İslami saz kerdo.
Sistemê İdare
Demografiye
Nıfus
Nıfusê İrani 75 milyoni ra nezdiyo.[16]Gırdbiyayışê nıfusê İrani rêx/lez niyo.Sıxletiyê nıfusi 44,9 sero/km²o.Rocawanê İran de nıfus sıxo.
Nıfus(x 1000) | Biyayışi | Merdışi | Vuriyayışi | (serê 1000) | (serê 1000) | Vuriyayış (serê 1000) | |
---|---|---|---|---|---|---|---|
1999 | 62,738,000 | 1 177 557 | 374 838 | 802 719 | 18.8 | 6.0 | 12.8 |
2000 | 63,658,000 | 1 095 165 | 382 674 | 712 491 | 17.2 | 6.0 | 11.2 |
2001 | 64,592,000 | 1 110 836 | 421 525 | 689 311 | 17.2 | 6.5 | 10.7 |
2002 | 65,540,000 | 1 122 104 | 337 237 | 784 867 | 17.1 | 5.1 | 12.0 |
2003 | 66,480,000 | 1 171 573 | 368 518 | 803 055 | 17.6 | 5.5 | 12.1 |
2004 | 67,477,000 | 1 154 368 | 355 213 | 799 155 | 17.1 | 5.3 | 11.8 |
2005 | 68,467,00 | 1 239 408 | 363 723 | 875 685 | 18.1 | 5.3 | 12.8 |
2006 | 70,496,000 | 1 253 912 | 408 566 | 845 346 | 17.8 | 5.8 | 12.0 |
2007 | 71,532,000 | 1 286 716 | 412 736 | 873 980 | 18.0 | 5.8 | 12.2 |
2008 | 72,584,000 | 1 300 166 | 417 798 | 882 368 | 17.9 | 5.8 | 12.2 |
2009 | 73,651,000 | 1 348 546 | 393 514 | 955 032 | 18.3 | 5.3 | 13.0 |
2010 | 74,733,000 | 1 363 542 | 441 042 | 922 500 | 18.2 | 5.9 | 12.3 |
- Sûkê tewr gırdi
Rêze | Sûk | 2007 Nıfus |
---|---|---|
1. | Tehran (Tehran) | 12,765,238 (metropol)[17] (8,088,287 merkez)[17] |
2. | Meşhed (Xorasanê Rezewi) | 2,868,350 (metropole) (2,410,800 merkeze)[17] |
3. | İsfahan (İsfahan) | 3,430,353 (metropole) (1,602,110 merkeze)[17] |
4. | Tebriz (Azerbaycanê Rocvetışi) | 1,597,319 (metropole) (1,378,935 merkeze)[17] |
5. | Kerac (Tehran) | 1,377,450[17] |
6. | Şiraz (Fars) | 1,204,882[17] |
Şari
%80-85ê nıfusê İrani aidê yew şaro ke şarê İraniyo.(Farsi,Gileki,Mazenderani,Kurdi,Luri u bini)[18]%10-12ê nıfusê İrani Tırko.%2ê nıfusi Erebo u şarê binani zi İran de cıwiyenê.
Zıwani
Farski zıwanê İranê resmiyo.[19]İran de zıwanê Gileki,Mazenderanki,Kurdki,Beluçki,Azerki,Turkmenki,Lurki,Goranki u Beluçki zi qısey beno.
Baweriye
İslamo Şii bawerışê İrano resmiyo u %90 ê nıfusê İrani Şiiyo.%8 ê nıfusi Sunniyo.[20]%2 ê nıfusi Zerduşt,Xıristiyan,Behai,Cıhudo.[21]
Ekonomiye
Ekonomiyê İrani zaf qewetıno. Feqet mabênê mılletanê ğerbi iqtısadê İrani ra hewlo. İran zaf petrol u qaz roşeno.
Kultur
Kodi
- EP
- IR
- IR
- IR
- IRI
- IRN
- IRN'
- OI
- RV
Çımey
Referansi
- ↑ http://ancienthistory.about.com/od/persianempiremaps/qt/Iran.htm
- ↑ http://www.iranicaonline.org/newsite/articles/v2f1/v2f1a035.html
- ↑ http://www.mongabay.com/igapo/world_statistics_by_area.htm
- ↑ http://www.nationsencyclopedia.com/Asia-and-Oceania/Iran-LOCATION-SIZE-AND-EXTENT.html
- ↑ https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ir.html
- ↑ http://www.weneedtrees.com/iran/nature.asp
- ↑ http://www.weneedtrees.com/iran/nature.asp
- ↑ http://news.xinhuanet.com/english/2007-08/10/content_6508609.htm
- ↑ http://www.iranian.ws/iran_news/publish/article_22427.shtml
- ↑ http://www.panshin.com/trogholm/wonder/indoeuropean/indoeuropean3.html
- ↑ http://www.vohuman.org/Article/Historical%20perspective%20on%20Zoroastrianism.htm
- ↑ http://public.wsu.edu/~dee/MESO/PERSIANS.HTM
- ↑ http://www.vohuman.org/Article/Historical%20perspective%20on%20Zoroastrianism.htm
- ↑ http://www.iranchamber.com/history/seleucids/seleucids.php
- ↑ http://www.sfusd.k12.ca.us/schwww/sch618/Ibn_Battuta/Battuta%27s_Trip_Three.html
- ↑ http://www.un.org/Depts/escap/pop/journal/v10n1a1.htm
- ↑ 17.0 17.1 17.2 17.3 17.4 17.5 17.6 Website of "Statistical Center of Iran" (in Persian)
- ↑ https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ir.html
- ↑ https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ir.html
- ↑ https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ir.html
- ↑ http://www.fidh.org/IMG/pdf/ir0108a.pdf
|
|