İran
| İran | |
|---|---|
 | |
| Desmal û Arma | |
  | |
| Melumat | |
| Ware | Dewleta hegemonyal |
| Mıntıqa | Rocakewtena Miyani |
| Embıryani | Efğanıstan, Pakıstan, Tırkiya, Iraq, Azerbaycan, Ermenıstan, Tırkmenıstan, Naxçıwan, Erebıstano Seudi, Kuweyt, Behreyn, Uman, Qeter û Yewina Emiranê Erebi |
| İdare | Government of IranIslamic Consultative Assembly |
| Erd | 1 648 195 km2 |
| Nıfus | 86 758 304 |
| Hıkumet | Cumurêtê İslami |
| Serdar | Eli Xameney |
| Kodê telefoni | +98 |
| Leteyê saete | UTC+03:30 |
| Kodê interneti | .ir |
| Zıwano resmi | Farski |
| Merş | National Anthem of the Islamic Republic of Iran |
| Cayo tewr berz | Demavend |
| Cayo tewr nızm | Deryayê Xezeri |
| Pere | Riyalê İrani |
| Ravêrşiyayışê heqa merdıman | 0,77 |
| Xerita | |
.svg) | |
İran (be Farski: جمهوری اسلامی ايران Jomhurī-ye Eslāmī-ye Īrān) ya zi be nameyo resmi Cumhuriyetê İranio İslami, yew dewleta qıtay Asyaya. Zımeyê İrani de Deryay Xezeri, Ermenıstan, Azerbaycan û Tırkmenıstan; veroc de Korfezê Farsi; rocawan de Tırkiya û Iraq; rocvetış de Efğanıstan û Pakıstan estê. Paytextê İrani Tehrano. İran 30 eyaletan ra yeno pêro û ezayê Mıletê Yewbiyayeyan (UN) û OPECio. Sistemê idarey cumhuriyeto İslamiyo, labelê sistemê Ekonomiye sosyalisto.
Etimolociye
[bıvurne | çımeyi bıvurne]Etimolociya çekuya İrani çekuya Ewıstki Aryan ra yena.[1] Aryan maney dewleta Aryananra yeno. Wextê Hexamenişiyan û Sasaniyan de namey İrani Aryan/Ērān biyo. Bahdo seserra 6ıne (İ.V.) ra heta serra 1936ıne namey İrani biyo Persia û eno name qebul biyo. Bahdo serra 1935ıne de Rıza Şah namey Persia be anciya be namey İrani vurnayo.[2] Tewr pey serra 1979ıne de namey dewlete Cumhuriyetê İranio İslami biyo.
Coğrafya û iklım
[bıvurne | çımeyi bıvurne]Erdê İrani 1 648 000 km²yo û dınya de 18ıno (des û heşt).[3] Erdê İrani, pêro erdê Britanya Gırde, Almanya, Fransa û İspanya ra zafêr gırdo.[4] Zımeyê rocawanê İrani de Azerbaycan (432 km/268 mi) û Ermenıstan(35 km/22 mi); zıme de Deryayê Xezeri; zımeyê rocakewtışi de Tırkmenıstan (992 km/616 mi); rocvetış de Pakıstan(909 km/565 mi) û Efğanıstan (936 km/582 mi), rocawan de Tırkiya (499 km/310 mi) û Iraq (1,458 km/906 mi), veroc de Korfezê Farsi û Deryayê Umani estê.[5] İran de Deryayê Xezeri û Xuzistan miyan de Platoyê İrani estê. İrani de zaf koy estê. Koyê Demavendi hem İran de hem Rocvetışo Miyan de, hem zi leteyê qıtaya Ewrasyaya ke Koyê Hindukuşi ra rocawan de dero, koyo tewr berzo.[6] Yanê leteyê rocawanê İrani zaf kohıno. Leteyê rocvetışê İrani zaf berz niyo û zaf koy çıniyê. Rocvetışê İrani de Deşta Luti û Deşta Keviri estê. Zıme (dormeyê Deryayê Xezeri) de zaf dari û deşti estê. Veroc de (dormeyê Arvand Rūd/Şat el Erebi de) deşti estê. İklımê İrani zımıstani zaf serd û vewrıno, amnani de zaf germo. Zıme (Gilan, Mazenderan, Gulıstan û ê bini) de iklım subtropikalo û amnani germ niyo. Veroc û leteyo ke tede deşti estê, uca amnani zaf germo.[6]
Tarix
[bıvurne | çımeyi bıvurne]Tarix û medeniyetê İrani zaf dewletiyo û zaf kıhano. Wextê İsay ra ver, qebileyê Aryani amey İran û medeniyetê Aryanan biyo medeniyetê İrani. Wextê Parsan de İran zaf biyo gırd. Erdê İrani zaf işqali di: Ê Ereban, Moğolan û Tırkan. Nıka dewleta İrani biya qewetıne.
Tarixo antik
[bıvurne | çımeyi bıvurne]
Tarixo İrani zaf kıhano,wextê İV. 7000i rê şıno.[7] Wextê kıhani de sivilizasyonê İrani u sivilizasyonê Mezopotamya miyan de mınasabati ameyo meydan.[8] Wextê İ.V.(İsay ra ver), qebileyê Aryani amey İran u medeniyetê Aryanan biyo medeniyetê İrani. Deyî/Goreyê tarixkaran qebileyê Aryani eno erdi rê be goçi ameyo u be eno goçi qebileyê İran beno dı letey; Rocawani u Rocvetışi.[9] Wextê Parsan de İran biyo zaf gırd.İV. seserra 10,000 de erdê rocawanê İrani de Medi, Farsi, Baktriy. Seserra İV 1000ine de Zerduştiye vıraşt biyo u İmperatoriya Hexamenışiyan u dewletê peyêni de biyo dinê resmi.[10]
İslam ra ver tarixê cı (İ.V 625 – İ.P 651 )
[bıvurne | çımeyi bıvurne]
- → Bıvênên: Mucadeley Sasani u Bizans
- → Bıvênên: İmperatoriya Selewkiyan
- → Bıvênên: İmperatoriya Sasani
Sivilizasyonê Elami İran de sivilizasyonê tewr kıhano. Eno sivilizasyon erdê veroc-rocawan İran de ameyo meydan u İV 500i ra dewam kerdo. Bahdo Medi ameyo erdê İrani rê u Medya biyo saz(İV 625 ). Medya İV 559 de biyo xırabe. Medya yew İmperatoriyê Persi nêbiyo. Serra İV 559 de Kûruşo Gırd Medya xırab kerdo u İV 550 de İmperatoriya Hexamenışiyan saz kerdo. Dewrê Kûruşo Gırd u Darius I de İmperatoriya Hexamenışiyan dınya de imperatoriya tewr qewtıne, gırde u tewr hera biyo.[11] Erdê xo rocvetış de Hindıstan, rocawan de Bulğarıstan, Yunanıstan, Deryayo Miyanên, Libya, zıme de dormey Romanya u veroc de Habêşıstan biyo. Serra İV 500 de Mucadeley Persi u Yunani sıfte kerdo. Eno mucadeley de Persi ğelib biyo u Persi İ.V. 480 de paytextê Yunanan Atina işğal kerdo. Serra IV 449 de be Haştiyê Callias mucadeley qadiyeno.[10] İV seserra 3ın de İmperatoriya Hexamenışiyan biyo zeyıf u İV 333 de İskendero Gırd peyêno Leco Issusi erdê İrani işğal kerdo. Mabênê İV 323 u İV 63 de İran de İmperatoriya Selewkiyan hukım kerdo.[12] Serra İV 247 de İmperatoriya Parti saz biyo u İ.P 224 de xırab biyo. İmperatoriya Parti erdê İrani teqriben 400 serri hukım kerdo. Serra İP 224 de Erdeşir I İmperatoriya Parti xırab kerdo u İmperatoriya Sasani saz kerdo. İmperatoriya Sasani erdê İrani de 450 serri hukım kerdo u raverê İslam imperatoriya tewr peyêni biyo.
Dewro Miyanên (652–1501)
[bıvurne | çımeyi bıvurne]Serrê 600ıne de Erebi erdê İran işğal kerdo u İmperatoriya Sasani biyo xırab. Bahdo işğali İslambiyayışê İran sıfte kerdo ema İran pêr İslami nêbiyo. İslambiyayışê İran seserra 9ıne de qadiyeno. Dewrê Miyanêne de İran de Emeviy,Ebbasiy,Tahiriy, Samaniy, Ğazneviy, İmperatoriya Selçukiyano Gırd, Xarezmşahiy, Moğoli u Timuriy hukım kerdo. Dewrê Miyanêne de Moğoli erdê İrani işğal kerdo u erdê İrani zaf biyo xırabe. Moğolierdê İrani de zaf terteley kerdo, mabênê 1220 u 1260 be veşaney u terteley nıfusê İrani 2,500,000 ra 250,000 kemayeyo.[13]
Dewro moderno verên (1501–1921)
[bıvurne | çımeyi bıvurne]Dewrê Vermodernite de İran de dewletê Tırki hukım kerdo. Dewletê Safewi, Efşari, Zendi u Kaçari hukım kerdo. Dewrê Vermodernite erdê İrani de rocawan de be İmperatoriya Usmanıcan, rocvetış de be İngılızi u zıme de be İmperatoriya Rusya leci biyo.
Dewro moderno peyên (1921–)
[bıvurne | çımeyi bıvurne]Peyênê Vermodernite serra 1925 de Rıza Şah Kaçari xırab kerdo, Pehlewiy saz kerdo u qralê İrani biyo. Dewro Rıza Şah de İran zaf biyo qewetıne. Farski zıwano resmi biyo. Erdê İrani zaf endustrilize biyo, şarê İrani zaf zengın biyo. Ema Cengê Dınyaê Dıyine de Rıza Şah Almanya desteg kerdo u 26 Keşkelun 1941 de İran terk kerdo. Bahdo Mıhemmed Rıza Şah biyo qralê İran. 1 Nisan 1979 de İran de yew xowerdayış ameyo meydan u Mıhemmed Rıza Şah İran terk kerdo. 1979 de Pehlewiy xırab biyo u Ruhullah Xomeni Cumhuriyetê İrano İslami saz kerdo.
Sistemê idarey
[bıvurne | çımeyi bıvurne]İran yew cumhuriyeto de İslamiyo u İran rıstımı qanunanê İrani Şerieto. İdareyê İrani de serdarê dini, resiocumhur, serdar estê. Serdarê dini serdaro de tewr pilo. Bahdo reisocumhur yeno. İran de 30(hirıs) eyaleti estê. Paytextê eyaleti Farski: مرکز markaz / Zazaki: merkezo.Namey eyaleti استان (ostān) = eyalet u استانها (ostānhā) = eyaletiyo. İdarekaro eyaleti استاندار ostāndāro.
Demografiye
[bıvurne | çımeyi bıvurne]→ Heqa ena pele de, yew nuşteyê seri esto. Qandê nuşteyê seri, şo pela
Nıfus
[bıvurne | çımeyi bıvurne]
Nıfusê İrani 75 milyoni ra nezdiyo.[14] Gırdbiyayışê nıfusê İrani rêx/lez niyo. Sıxletiyê nıfusi 44,9 sero/km²o.Rocawanê İran de nıfus sıxo.
| Nıfus (x 1000) | Biyayışi | Merdışi | Vuriyayışi | (Serê 1000) | (Serê 1000) | Vuriyayış (serê 1000) | |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1999 | 62,738,000 | 1 177 557 | 374 838 | 802 719 | 18.8 | 6.0 | 12.8 |
| 2000 | 63,658,000 | 1 095 165 | 382 674 | 712 491 | 17.2 | 6.0 | 11.2 |
| 2001 | 64,592,000 | 1 110 836 | 421 525 | 689 311 | 17.2 | 6.5 | 10.7 |
| 2002 | 65,540,000 | 1 122 104 | 337 237 | 784 867 | 17.1 | 5.1 | 12.0 |
| 2003 | 66,480,000 | 1 171 573 | 368 518 | 803 055 | 17.6 | 5.5 | 12.1 |
| 2004 | 67,477,000 | 1 154 368 | 355 213 | 799 155 | 17.1 | 5.3 | 11.8 |
| 2005 | 68,467,00 | 1 239 408 | 363 723 | 875 685 | 18.1 | 5.3 | 12.8 |
| 2006 | 70,496,000 | 1 253 912 | 408 566 | 845 346 | 17.8 | 5.8 | 12.0 |
| 2007 | 71,532,000 | 1 286 716 | 412 736 | 873 980 | 18.0 | 5.8 | 12.2 |
| 2008 | 72,584,000 | 1 300 166 | 417 798 | 882 368 | 17.9 | 5.8 | 12.2 |
| 2009 | 73,651,000 | 1 348 546 | 393 514 | 955 032 | 18.3 | 5.3 | 13.0 |
| 2010 | 74,733,000 | 1 363 542 | 441 042 | 922 500 | 18.2 | 5.9 | 12.3 |
- Sûkê tewr gırdi
| Rêze | Sûke | 2007 Nıfus |
|---|---|---|
| 1. | Tehran (Tehran) | 12,765,238 (metropol)[15] (8,088,287 merkez)[15] |
| 2. | Meşhed (Xorasanê Rezewi) | 2,868,350 (metropole) (2,410,800 merkeze)[15] |
| 3. | İsfahan (İsfahan) | 3,430,353 (metropole) (1,602,110 merkeze)[15] |
| 4. | Tebriz (Azerbaycanê Rocvetışi) | 1,597,319 (metropole) (1,378,935 merkeze)[15] |
| 5. | Kerac (Tehran) | 1,377,450[15] |
| 6. | Şiraz (Fars) | 1,204,882[15] |
.jpg)
Şari
[bıvurne | çımeyi bıvurne]%80-85ê nıfusê İrani aidê yew şaro ke şarê İraniyo. (Farsi, Gileki, Mazenderani, Kurdi, Luri u bini)[5]%10-12ê nıfusê İrani Tırko.%2ê nıfusi Erebo u şarê binani zi İran de cıwiyenê.
Zıwani
[bıvurne | çımeyi bıvurne]Farski zıwanê İranê resmiyo.[5] İran de zıwanê Gileki, Mazenderanki, Kurdki, Beluçki, Azerki, Turkmenki, Lurki, Goranki u Beluçki zi qısey beno.
Baweriye
[bıvurne | çımeyi bıvurne]İslamo Şii bawerışê İrano resmiyo u %90 ê nıfusê İrani Şiiyo. %8 ê nıfusi Sunniyo.[5] %2 ê nıfusi Zerduşt, Xıristiyan, Behai, Cıhudo.[16]
Ekonomiye
[bıvurne | çımeyi bıvurne]
Ekonomiyê İrani zaf qewetıno. İran de hem makroekonomi, hem zi mikroekonomi estê.[17] Ekonomiya İran her serre beno pil. İGM İran $1.003 trilyono u rêzê xo 17ıno. (Ema mabênê mılletanê ğerbi iqtısadê İrani ra hewlo. İran zaf petrol u qaz roşeno. %80 ê rotışi petrolo. İran be dewletê Çin, Korya Zımey, Hindıstan, Japonya, Tırkiya, Rusya u İtalya rotış-grotış kenê.
| Qıta | Dewlete (1992–2008) | Procey | Miqdar |
|---|---|---|---|
| Asya | Yewina Emirano Erebi (YEE), Singapur, İnonezya and Uman | 190 | $11.6 milyar |
| Ewropa | Almanya, Hollanda, İspanya, Britanya Gırde, Tırkiya, Italya and Fransa | 253 | $10.9 milyar |
| Amerika | Canada, Panama, the USA and Jamaica | 7 | $1.4 milyar |
| Afrika | Mauritius, Liberia and South Africa | N/A | $8 milyar |
| Awıstralya | Awstralya | 1 | $682 milyon |
Kultur
[bıvurne | çımeyi bıvurne]Kulturê İrani, yewbiyayışê kulturê verê İslami u kulturê ke İslam ra tepeya ameo meydan, oyo. Kulturê İrani zaf kıhan u gırdo. Kulturê İrani Kulturê Andronovo ra yeno. Dewrê Sasaniyan de Kulturê İrani filoloci, literatur, huquq, felsefe, tıb u zanışiye de tewr qewetın biyo.[18] Fırdewsi, İbni Sina, Rumi, Umer Xeyyam, Sadi, Hafız Şirazi kulturê İrani de tay merdımê de pilê.
- Roşani
→ Newroz (Serra Newiye) - 21 Mart de sıfte keno
→ Sizdah be dar (Roca Tebieti)
→ Jashn-e-Tirgan (Roşanê Awe)
→ Jashn-e-Sadeh (Roşanê Adıri)
→ Jashn-e-Mehregan (Roşanê Payizi)
→ Shab-e-Yalda (Roşanê Zımıstani)
→ Charshanbeh Suri
Literatur
[bıvurne | çımeyi bıvurne]İran de zıwanê resmi Farskiyo u Farski tarix de zıwanê literatur biyo. Farski tewr ver İmperatoriya Hexamenışiyan de zıwanê resmi biyo. Ewro İran, Iraq, Tırkiya u Mısır de nımuneyê aidê Farskiyo Kıhani estê. Fırdewsi seba/qandê Farski zaf kari kerdo u seba Farski eno nuşte nuşto;
Mı be zıwanê Farski heyat da Acemi.
عجم زنده کردم بدین پارسی
_MET_DT227734.jpg)
Kodi
[bıvurne | çımeyi bıvurne]- Hewa : EP
- ISO 3166-1 alpha-2 : IR
- Otomobil : IR
- NATO alpha-2 : IR
- IOC : IRI
- ISO 3166-1 alpha-3 : IRN
- NATO alpha-3: IRN'
- ICAO : OI
- AIR : RV
Galeriye
[bıvurne | çımeyi bıvurne]
Bıvênên
[bıvurne | çımeyi bıvurne]Referansi
[bıvurne | çımeyi bıvurne]- ↑ "Archive copy". Archived from the original on 2011-07-16. https://web.archive.org/web/20110716094502/http://ancienthistory.about.com/od/persianempiremaps/qt/Iran.htm.
- ↑ http://www.iranicaonline.org/newsite/articles/v2f1/v2f1a035.html
- ↑ http://www.mongabay.com/igapo/world_statistics_by_area.htm
- ↑ http://www.nationsencyclopedia.com/Asia-and-Oceania/Iran-LOCATION-SIZE-AND-EXTENT.html
- ↑ 5.0 5.1 5.2 5.3 "Archive copy". Archived from the original on 2012-02-03. https://web.archive.org/web/20120203093100/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ir.html.
- ↑ 6.0 6.1 "Archive copy". Archived from the original on 2007-05-01. https://web.archive.org/web/20070501064507/http://www.weneedtrees.com/iran/nature.asp.
- ↑ http://news.xinhuanet.com/english/2007-08/10/content_6508609.htm
- ↑ "Archive copy". Archived from the original on 2015-06-26. https://web.archive.org/web/20150626145102/http://www.iranian.ws/iran_news/publish/article_22427.shtml.
- ↑ http://www.panshin.com/trogholm/wonder/indoeuropean/indoeuropean3.html
- ↑ 10.0 10.1 http://www.vohuman.org/Article/Historical%20perspective%20on%20Zoroastrianism.htm
- ↑ "Archive copy". Archived from the original on 2011-07-20. https://web.archive.org/web/20110720121556/http://public.wsu.edu/~dee/MESO/PERSIANS.HTM.
- ↑ http://www.iranchamber.com/history/seleucids/seleucids.php
- ↑ "Archive copy". Archived from the original on 2008-04-23. https://web.archive.org/web/20080423014420/http://www.sfusd.k12.ca.us/schwww/sch618/Ibn_Battuta/Battuta%27s_Trip_Three.html.
- ↑ https://archive.is/20120604093909/www.un.org/Depts/escap/pop/journal/v10n1a1.htm
- ↑ 15.0 15.1 15.2 15.3 15.4 15.5 15.6 Website of "Statistical Center of Iran" (in Persian)
- ↑ http://www.fidh.org/IMG/pdf/ir0108a.pdf
- ↑ http://www.traveldocs.com/index.php?page=about-iran-2
- ↑ http://www.artarena.force9.co.uk/sass2.htm
| |||||
| |||||||||||||||||||
.svg)